dogu halklari kurultayi

1920 yılında bakü sovyetinde gerçekleştirilen ve ezilen doğu halklarının temsilcileri ile batı'nın işçi sınıfı temsilcilerinin, bolşevikler önderliğinde topladıkları kurultay. batı avrupa temsilcileri az sayıda delege ile katılmıştır ve katılım amaçları doğu halklarına desteklerini sunmaktır. komintern yürütme kurulu ve bolşevik parti mk üyesi zinovyev'in başkanlığında yürütülen oturumlar dünya devriminin merkezinin batı'dan doğuya kaydığını ve emperyalizme karşı mücadelenin büyütülmesi amacı ile toplanmışlardır.

özellikle iran, türkiye, hindistan'daki ulusal kurtuluşçı hareketler ile çarlık rusyasındaki ezilen halkların konumları üzerinde durulmuştur. 3.enternasyonal ilk kongresini topladıktan itibaren, doğu sorunu üzerinde durulması gerektiğini belirtmiş ve batı'nın işçi sınıfı ile doğu'nun ezilen halkları ele ele vermezlerse, kapitalizmin yıkılamayacağını, doğu halklarının ingiliz ve fransız emperyalizminin boyundurluğu altında kurtarılması gerektiğini düşünyorlardı. 2. kongre'de de buna dair bir kara alındı ve bir doğu halkları kurultayı toplanması istendi. sonuçta 1920 yılında, bakü'de iki yüzyıldır ezilen, sömürülen ve cahil bırakılmış türk, iranlı, çinli, kürt, hintli, çeşitli müslüman halklarının tüm bağımsızlıkçı hareketlerinin delegeleri ile avrupa'lı komünist partiler devrimci bakü sovyeti'nde toplandılar. toplam 1859 delegenin bulunduğu kurultayda karl radek, zinovyev uluslarası komünist hareketin ve dünya proleteryasının önderleri olarak katıldılar. o dönem rusya sovyetler cumhuriyeti ezilen halklar komiserliğin'de bulunan ve cephede bulunan stalin ise yalnızca kurultaya şeref üyesi olarak katılırken, gene cephede bulunan kızıl ordu'nun önderi troçki ise bir tebrik mesajı ile kurultaya katıldılar.

kurultay sırasında iki fraksiyonun bulunduğu ve bu fraksiyonların; partisizler ve komünistler olarak ikiye ayrıldıkları bilinmekte. komünistlerin çoğunluğundaki kurultayda, partisiz delegeler komünistlerin çoğu istemine olumlu mesajla karşılık vermişlerdir. azeri hükümeti'nin başı nerminof, kurultay'ı "ezilen doğu halklarının, kızıl doğu halklarına dönüşmesinin başlangıcı" olarak nitelendiriyordu. türkiye'yi temsilen partisiz kanatta enver paşa ve ankara hükümeti temsilcisi ile komünist grup adına mustafa suphi katılmıştı. özellikle kurultayda en çok türk delegelerin bulunduğu bir başka istatistiktir. bunlardan türkiye'li olanların sayısı ise yalnızca 30 olduğu söylenmektedir. ancak bu bile çok büyük bir sayıdır. ankara hükümeti'nin "yaşasın sovyet rusya ve onun sadık müttefiği devrimci doğu" sloganı ile katılmıştır. bunun yanında kurultayda özellikle türkiye sorunu konuşulmuştur. türkiye'deki ulusal hükümet'in komünist bir hareket olmadığını, yalnızca yabancı sömürgecilere karşı bağımsızlık savaşı veren bir hükümet olduğunu buna karşın sovyet rusya'nın biricik müttefiği olduğunu söylemiştir. ancak sömürülen, ezilen ve cahil bırakan türk köylü yığınlarının ve işçi kitlelerin yabancı sömürgecilere karşı savaşmasına karşın tüm sorunlarının çözülmeyeceği de ayrıca eklenmekteydi.

doğu halkları kurultayı'nın asıl sonucu ise dünya devrim dalgası her daim avrupa merkezli beklenmesine ve doğu'nun kurtuluşunun batı'dan başlayacağını söyleyen anlayışa karşın bu kurultayda çıkan sonuç dünya devriminin merkezinin doğu'ya kaydığıdır ve batı'nın kurtuluşu ile doğu'nun kurtuluşunun ortak bir mücadele ile olabileceğidir. ayrıca 1919 yılı boyunca kurulduğundan itibaren almanya merkezli bir devrim bekleyen sovyet rusya, yayılışının bu yönde olacağını ve kendisini ezmek isteyen emperyalistlere karşı böyle bir devrimin kendi yaşamları için zaruri olduğunu düşünüyordu. ancak doğu'da gelien ulusal kurtuluş savaş'ları ile çarlığa karşı ayaklanan orta asya halkları, mücadelenin seyrini bir anda doğu'ya çevirmiştir. böylece sovyet rusya'nın ebedi zaferi için doğu'nun sömürülen ve çalışan yığınları ile batı'nın işçi sınıfının kendi mevzilerini savunmaları gerektiğini söylemiştir. yani sovyet rusya dünya çalışan yığınlarına şu mesajı veriyordu: " ya hep beraber kurtulacağız, ya da yok olacağız."

sonuçta yüzünü kızıl devrimin ve bolşevizmin kazanımlarına dönen doğu bu kurultay doğrultusunda kendi sorunlarını ancak sosyalizmin yolunda ilerleyecek çözülebileceğini düşünmeye başladı. buna karşın sovyetler birliği'nin beklediği gibi olmadı. 1924 yılına gelindiğinde dünya devrimci dalgası birer birer, kendi bölgesi hariç kırılmıştı. umutlar başka bahara kalmıştı. önce batı avrupa'da ihanete uğrayan devrim, daha sonra doğu'da da duraksadı ve bu kurultayın doğrultusunda ilerleyemedi doğu. tarihin önemli bir kesiti olarak akıllarda kalan bu kurultay, tüm dünya çalışan yığınlarına kurtuluşun hep beraber olduğunu bir kez daha haykırmış ve belirtmişti. sonuç ise şimdilik beklenildiği gibi olmadı.

(bkz: kızıl ordu)

ayrıca doğu halkları kurultayı öncesinde türkiye komünist partisi, kuruluş kongresi yapılmış ve türkiye'deki hareketin yapısına dair ve ne yapılmasına dair ilk görüşler burada belirmişti. buna göre mustafa suphi ve 15 yoldaşı tıpkı daha evvel orta asya ve ukrayna'da yaptıkları gibi anadolu'ya geçecekler, türkiye kızıl ordusunu kuracaklar ve ya mustafa kemal'in ordularını destekleyeceklerdi. asıl yapılması gereken şeyin önce sosyalizmin kuruluşundan çok milli kurtuluş savaşı'nın kazanılması ve ulusal bağımsızlık ile demokrasinin kazanılması olarak görüyorlardı. ne yazık ki bir gece ansızın trabzon açıklarında öldürüleceklerdi. bu türiye komünist hareketinin ilk kaybı olacaktı.