üniteryen mezhebi

hıristiyanlığın mezheplerinden bir tanesidir. ilk türk matbaasının kurucusu olan ibrahim müteferrika nın, müslüman olmadan önceki mezhebidir.

teslis telakkisini inkar eden hristiyanlık mezhebi.
diğer mezhepler tarafından kabul görmez ve reddedilir.

Üniteryanizm, Tanrı’nın birliğini vurgulayarak Hz. isa’nın Tanrı olduğu dogmasına ve Üçleme öğretisine karşı çıkan Hıristiyan kökenli dinsel akım. Dinde usun özgürce kullanımını vurgulayan Üniteryenler ilahiyatta çeşitli yaklaşımlara bağlıdır. Tann’nın birliği ve Isa’nın yalnızca insan olduğu görüşlerinin ilahiyattaki kaynağı 2. ve 3. yüzyıllarda ortaya çıkan Monarkiyanizme ve Ariusçuluğa değin uzanır. Bu yaklaşımın kavramsal kökleri ise Yahudilerin tek-tanncılığına ve Platoncu düşünceye, özellikle mistik Platonculuğa dayanır. 16. yüzyıl Reform hareketiyse Üıniteryen inancın yakın çağlardaki temelini oluşturur.

Reform hareketi içinde yer alan köktenci ve usçu düşünürlerin, usu ve Tann’nın birliğini vurgulayan Platoncu görüşlere canlılık kazandırması Üniteryanizmin biçimlenmesini sağladı. Bu görüşleri paylaşan birçok düşünür Enkizisyon’dan kurtulabilmek için italya’dan kaçmak zorunda kaldı. Yeni Platoncu Üniteryenlerin önde gelenlerinden Miguel Serveto Cenevre’ye kaçtı ve orada Kalvenciler tarafından direğe bağlanarak yakıldı. Polonya’ya sığınan üniteryen ital-yanlar arasında Faustus Socinus da vardı. 1579’da Krakow’a giden Socinus’un Hz. isa’nın bütünüyle insan olduğunu vurgulayan görüşleri bugün de Üniteryenlerle Üni-versalistlerin çoğunluğunca benimsenir. Bu dönemde üniteryen görüşleri savunan bir. başka önemli düşünür Transilvamyalı Ferenc Dâvid’di. Hz. isa’ya seslenerek dua edilemeyeceğini savunan Dâvid bu düşüncelerinden ötürü heretik ilan edildi ve atıldığı hapishanede 1579’da öldü. Onun kurduğu kilise bugün dünyanın en eski üniteryen kilisesidir.

ingiltere’de geleneksel öğretiye karşı çıkan bazı düşünürler Socinus gibi ilahiyatçılardan etkilenmekle birlikte ingiliz ve Amerikan Üniteryanizmini Kalvenci Püriten hareket belirledi. Calvin’in tannsal kayra öğretisi, evren konusunda gitgide gelişen bilimsel bilgilerle beslenerek geleneksel inançlara karşı bir platform oluşturdu, liberal düşünceli Kalvenci din adamları arasında usa ve insani öğelere ağırlık veren bir eğilim ortaya çıktı. Joseph Priestley isa’nın insanlığını, Tann’nın mutlak gücünü ve insanın ussal yetilerini vurgulayan “Üniteryen Hıristiyanlık” düşüncesini yayanlar arasında yer aldı. ingiltere’de Üniteryen hareket Parlamen-to’da ve toplumun çeşitli kesimlerinde güçlü yandaşlar edindi. “Üniteryen” adını bölücü nitelikte bulan bazı gruplar onun yerine ‘‘Özgür Hıristiyan” adını kullanmaya başladılar. Hareket, iskoçya ve irlanda’da da yandaşlar buldu.

ABD’de Üniteryen hareket 18. yüzyıldaki canlanma akımına karşı çıkan New England Kongregasyonalist kiliseleri içinde oldukça yavaş ilerledi. 19. yüzyılda ortaya çıkan Transandantalist Hareket Üniteryanizme dinin sezgiye ve duyguya dayalı özelliklerini içeren yeni boyutlar kattı. Üniteryen düşüncelerin Ortabatı bölgesinde yaygınlık kazanmasıyla, bu akımın dine dayalı temellerinde, Hıristiyanlık ve Kitabı Mukaddes’ ten çok insani özlemlere ve bilimsel doğrulara dayanma yönünde yeni değişiklikler ortaya çıktı.

ingiltere ve ABD’deki Üniteryen gruplan ulusal düzeydeki birliklerini 1825’te oluşturdu. Amerikan Üniteryenleri 1961′de Üni-versalişt kiliselerin ulusal örgütü içinde eridi. Üniteryenler ile Üniversalistlerin çoğu kilise yönetiminde kongregasyonal yapıyı benimser. Aralannda önemli farkîar bulunmasına karşın ibadet usulleri Protestan geleneğine dayanır. Ayrıca bak. Üni-versalizm.