tunuslu hayreddin pasa

19. yüzyılda yaşamış tunuslu düşünür ve devlet adamıdır. 6 aylık bir süre içinde ikinci abdülhamidin de sadrazamlığını yapmıştır. islam ülkelerinin batı karşısında neden geri kaldıklarını araştırdığı ve çok mühim fikirleri dile getirdiği en emin yol (Akvemül-Mesalik fi Marifeti Ahvalil Memalik)en önemli eserdir. eserin geniş ve önemli bir özeti önce fransızcaya daha sonra osmanlıcaya çevrilmiştir. paşa eserinde avrupanın üstünlüğünün ırktan veya iklimden kaynaklanmadığını üstünlüğün adalet ve hürriyet üzerinde kurulu sistemden kaynaklandığını dile getirmiştir. islamın geri kalmasını da bu iki unsurdan kopuk bir sistem oluşturmalarına bağlamıştır. sınırlı iktidarın gerekliliğine vurgu yapmış ve temsili hükümet fikrini benimsemiştir. devletin iktisadi hayata müdahalesinin çok sakıncaları olduğunu belirtmiş ve devletin mülkiyet hakkını koruması gerektiğini ifade etmiştir. peygamberimizin "hikmet müslümanın kaybedilmiş malıdır" sözünden hareketle avrupalıların bu müesseselerinin hikmete uygun olduğunu belirterek islam düzeninin bu şekilde revize edilebileceğini belirtmiştir. paşanın bu önemli düşüncelerinin günümüzde dahi akademik ve siyasi ortamlarda bilinemiyor olması düşünce hayatımız için ne denli büyük bir kayıptır, tarifi imkansız.