dihistan

Türkler Arasında Bugünkü Anlamda ilk Alevi Kavramı.

KAYNAĞI, KÖKLERi VE GELiŞiMi

Hazar denizinin güneyinde Tabaristan'da, batı kesimlerinde Daylam'da kurulan Zeyd-Alevi devletinin doğuda Curcan'da ve Dihistan'a doğru nüfuzu artmış, Oğuzlarla da ilişkiye geçmişlerdi. Alevi devletinin egemenlik alanı içinde çok sayıda Türk bulunduğunu ibn ul-Athir'den (Esir) kaynaklanarak belirtmiştir. (Turcica, XVII, s.9, dpnt.7) (Emel Esin)

Yahya bin Zeyd'in 743'de ve Horasanlı Ebu Müslim'in 745-746'daki başkaldırılarında, çok sayıda Türk-Türkmen boyunun onların yanında yer aldığı bilinmektedir. Harun Reşid'in amansız takibine uğrayan Yahya bin Abdullah'ın (imam Hasan'ın torunu) 790'da Horasan'dan Transoksian'a geçerek bir Türk hakanına sığındığı (Karluk Türkleri) Yakubi adlı tarihçi bildirmektedir.

Tabari ve Yakubi tarihlerinde, Yahya bin Abdullah'ın bu bölgeyi dolaşmasından onbeş yıl sonra yükselen, Şii karakterde bir başkaldırıdan sözedilir. Rafi bin Layth adındaki kişi, 743 yılında Zeyd oğlu Yahya'nın isyanını bastıran Horasan valisi Nasr bin Sayyar'ın torunuydu. 806'da Semerkand'da karargah kuran Rafi, Yakubi'ye göre, Sas (Taşkend), Fergana, Hocanda, Usrusana, Saganiyan, Buhara, Harizm, Huttal sakinlerine birer çağrı yaptı''. Saslı Türk beylerinin kuvvetlerinden, Harluhiyya (Karluk) Türklerinden'', Tokuzguzlardan (Dokuz Oğuzlardan) ve Tibet'ten kuvvetler, çağrıya uyarak Semerkand'a geldiler ve Raif'e katıldılar. Raif'in ayaklanması 809'da bastırıldı ve islam olmayan Türk birlikleri Semerkand'dan çekildiler. (Emel Esin, Turcica, XVII, s.10-11, Not:12)
I.V.1. Karahanlılar, Devletleşme Sürecinde Alevilikten Sünni islama Geçtiler
Karahanlılar Devleti, Siri Derya'dan (Seyhun) Tiyenşan dağlarına uzanan bozkırlarda yaşayan Türk kabileleri federasyonundan çıkmıştır. Karahanlıların çekirdeğini Karluk boyunun ve ona bağlı Yağma, Tukhsi ve Çıgıl gibi halkların oluşturduğu görülür. Bununla birlikte son zamanlarda bazı islam kaynakları bu hanedanı ilig Hanlar'a ve çeşitli konfederasyonlara bağlıyor. (W.Madelung, The Cambridge History of Iran, Vol. V, s.5, 6).

Bir Zeydi-Alevi hareketi olan Rafi başkaldırısında (807-809) yer almış Karluk Türkleri yöneticisinin 780'den sonra islamı kabul etmiş olduğunu Yakubi'den öğreniyoruz. Sonra, imam Hasan'ın torunlarından Yahya'nın onların arasında gizlendiğini ve Ehlibeyt islamlığını yaydığını biliyoruz. Yine, Yahya'nın kuzenlerinden, Zeyd-Alevi devletinin kurucusu Hasan bin Zeyd'in torunu Zeyd bin Muhammed, 900 yılında Buhara'da yaşamaya zorlanmıştı. Onun orada inançlarını gizlice Türkler arasında yaymış olması olasıdır.

Bunların ışığında, Karluk Türklerinin Sünni olduklarını'' söylemek olası değildir. Durum böyle olunca ve Karahanlıların çekirdeğini de Karluklar oluşturduğuna göre, Türkler 10.yüzyılın ortalarında topluca islam dinine geçtiler'' görüşünde niye ısrar ediliyor?

Gerçek o ki, onlar Ehlibeyt islamlığından, Emevi-Abbasi islamlığına (Sünniliğe) geçtiler.

Sünni tarihçilerden Prof.Dr. Erdoğan Merçil, Karahanlıların 960'larda toplu halde islama geçtikleri''geleneksel öyküsünü kabul etmekle birlikte, hanedanın islamlaşmasını 944-5 tarihine götürmektedir. Profesör Merçil'in bu olayı Satuk Buğra Han'ın Kadir Han Oğulcak'la (Harun Buğra Han da denir, amcasıdır) taht mücadelesine bağlaması doğrudur. Ancak arkasından Merçil, Satuk Buğra amcasına karşı taht mücadelesini kazandıktan sonra islamiyeti resmen kabul etmiştir. Bu olay Batı Karahanlıların din durumunu değiştirdi. Satuk Buğra Müslüman ismi olarak Abdülkerim'i almıştı'' diye zorlama bir açıklama getirmektedir. (Prof.Dr. Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara-1991, s.19-20) Oysa aynı sayfada Merçil, Satuk Buğra Han'ın bu mücadelede - Karahanlıların amansız düşmanı olan ve başkent Taraz'ı ele geçirip devleti dağıtan - koyu Sünni Samanilerin yanında yer aldığını da yazmaktadır. Demek ki topluca Sünni islama geçilmişti.

Satuk Buğra, prensliği sırasında, Taraz'ı işgal etmiş olan Samanilerden Ebu Nasr adlı bir prensle ilişki kurup onlara yaklaşmaya başladı. Zeydi Alevileriyle sürekli mücadele içinde, onları ortadan kaldırmak için bütün güçleriyle çalışan ve Abbasi halifesinin sadık bağlaşığı Sünni Samanilere destek verdi. Mensup olduğu Türk boylarından çoğunun Zeyd Alevisi olmasına rağmen, Satuk Buğra, Horasan Samanilerinin başkenti Nişabur'u ve daha bir çok kentleri ele geçirmiş olan Dai El Hasan'ın kumandanı Alevi Layla bin Numan'a karşı Samanilerin yanında savaştı (921). Böylece, saltanat için, Karahanlı devletinin halklarının ve inançlarının düşmanı olan Samani Nasr bin Ahmed ile işbirliği ederek, Sünni islam dünyasını arkasına almış, Samanilerin ve dolayısıyla Abbasilerin güvenini kazanmış oluyordu.

Sünniliği benimseyen Satuk Buğra, iktidarı ele geçirdikten sonra Abdülkerim adını alarak Sünni islamı kabul ettiğini resmen ilan etti. Hakkında yazılan, ya da yazdırdığı Tezkire-i Satuk Buğra Han adlı menakıbnamede, kendisine rüyasında peygamberin göründüğü ve ona, Müslümanlığı Ebu Nasr Saman'la görüşüp, ondan öğrenmesini söylediği'' yazılıdır. Sonra uzayıp kısalan kılıcıyla cihada başlamış ve Müslüman olmayı reddeden'' amcası Harun Buğra'yı öldürüp yerine geçmiş... (A.Yaşar Ocak, Kültür Tarihi Olarak Menakıbnameler, Ankara-1992, s.43-44)

Bu menakıbname, Sünni Satuk Buğra'nın kendi halkına ve o halkın inancına ihanetinin bir çeşit kılıfı ve kendini temizi çıkarmasıdır. Heterodoks islamlığı sapıklık, zındıklık'' sayan ve kafirlikle eşdeğer gören Samani-Abbasi Sünniliğine saltanat çıkarı uğruna geçmiş olan Satuk Buğra Han'ın, adı geçen menakıbnamede kerametler gösteren bir veli'' hüviyetinde gösterilmesi, önceden Alevi inanç ve geleneklerini yaşadığını, o kökten geldiğini, yani dönekliğini gösterir.

Ayrıca Yusuf Has Hacib'in, Tavraç Buğra Han'a 1069'da yazıp sunduğu, devlet yönetimine ilişkin Kutadgu Bilig (Kutlu Bilgi) adlı yapıtında, Aleviler birle katılmak ayur (Alevilerin birlikte katılmasını öğretir)'' başlığı altındaki bölüm, Karahanlılar devletinde, bu olaydan yüz yıl sonra bile Alevilerin hatırı sayılır varlığının ve saygınlığının kanıtıdır.

Arap Gezgini ibn Fadlan'ın Anlattıkları

Bu dönemlerde, yeni dini - islamlığı - önder durumundaki hakanın, kağanın ya da yabgunun kabul etmesi, onların kişisel çıkarlarıyla birlikte, siyasi iktidarı sağlama alma ihtiyacına, yani yönetici sınıfın çıkarlarına bağlıydı. (Bazen de, seyrek olmakla birlikte, Müslüman olmuş bir Türk boyu önderi, bu dini terkedip eski dinine dönebilirdi. isteyerek'' Sünnilikten Şiiliğe, Şafiilikten Hanefiliğe topluca geçmeler, iktidarın sürekliliğini kazandıracak ekonomik ve siyasal koşullar gereği; yönetici ve savaşçı üst sınıfın, karın tokluğuna çalışarak kendi yaşam gereksinimlerini ve silahlarını sağlayan alt sınıflara, üretici halk tabakasına ağır baskıları dolayısıyla sık görülen olaylardandı.

Değişik göçebe/yerleşik Türk boylarına konuk olup onları islama çağıran Arap misyoner ibn Fadlan, üç yıl boyunca Aral gölünün ötelerine, Volga nehrinin kaynağına yakın yerlere kadar dolaşmış ve Türkler hakkında oldukça ilginç, özgün bilgi vermiştir. 921 yılında Layla bin Numan'ın öldürüldüğü çarpışmalardan az bir zaman sonra, halifenin adamı olduğu anlaşılmasın diye kervanın içinde kılık değiştirerek savaş alanlarını geçip Nişabur'a girmiş olan ibn Fadlan'ın, (921- 924) Hazar denizi kıyılarının doğusunu dolaşırken karşılaştığı ilginç bir olay vardır. Curcan bölgesinde (bu bölgenin Ehlibeyt soyundan gelenlerin sürgün yerlerinden olduğunu unutmayalım) karşılaştığı bir Türk (Oğuz) kabilesinin şeflerinden Genç inal'ı islam dinine girmeye razı eden ibn Fadlan aynı yere tekrar döndüğünde, onun islamı terketmiş olduğuna tanık olur. Kabilesi ona eğer islam dinine geçersen, bizim şefimiz olamazsın'' demiştir. (ibn Fadlan, agy, s.9, 10, 23-24)

Burada, Geç inal'ın yeni kabul ettiği dini terketmesi, ibn Fadlan'ın ifade ettiği gibi toplumun istememesi''nden değildi. inal'ı kendilerine kağan seçen, o toplumun diğer şefleriydi. inal'ın Müslümanlığı, bu şeflerin, aileleri, yakınları ve savaşçılarıyla oluşturdukları üst sınıfın çıkarlarına ters gelmişti. Öztörelerle yönettikleri, çalışmak ve üretmek için yaşayan ve kendilerini yaşatan toplumda, mutlak tek tanrı iktidarı'', kendi iktidarlarını zayıflatıp, yoketmeye adaydı. Sünni islamın getirdiği bir dizi yasak, bozkır yaşamına ve sürekli hareket halindeki konar-göçer yaşam koşullarına aykırı, engelleyici olan beş vakit abdest-namaz, bir ay oruç, hac'' kuralları, alt sınıfları başka arayışlara yönlendirecek ve statüko bozulacaktı. Böylelikle beylerin, kağanların sınıfsal çıkarları altüst olacaktı.

Ehlibeyt islamlığı Alevilik ise kabile toplulukları, boylar arasında daha rahat kabul görmüş, yeni inancın kendi öztöre ve inançlarına yakınlığı, yaşam düzenlerine aykırı olmayışı onları Aleviliğe çekmiştir. Şeflerle alt sınıfların çıkar çelişkilerini dengede tutmuş ve onları birbirine yakınlaştırmıştır. Konfederasyonların barış içinde yaşamalarına yardımcı olmuştur. ibn Fadlan, islam dinine geçmiş başka bir Türk topluluğundan sözederken şöyle diyor:
Onların allahtan başka tanrı yoktur, Muhammed onun elçisidir' dediğini duydum. Bu nedenle buralardan Müslümanların geçtiklerini anladım. Fakat bu söylediklerine (kelime-i tevhid) içtenlikle inanmıyorlardı. Eğer aralarından biri, bir adaletsizliğe kurban gitse ya da birinin başına kötü birşey gelse, kafasını göğe doğru kaldırıpbir tengri' diye sesleniyor.'' (ibn Fadlan, agy, s.19)
Görüldüğü gibi, ibn Fadlan, Türklerdeki göktanrı inancı dolayısıyla, onların hemen tek tanrılı din olan islamlığa (Sünniliğe) geçtikleri''ni söylemiyor. Tam tersine, onların Sünni islamı pek benimsemediklerini ve kelime-i tevhidi, iş olsun gibilerden kullandıklarını vurguluyor. Bugün bile köylerde, ibn Fadlan'ın sözünü ettiği kötü durumlara düşmüş biri, kafasını göğe kaldırıp ellerini açarak tanrım birsin, teksin tanrım'' demektedir.

ibn Fadlan, Türkler arasında yılanlara, balıklara ve turna kuşlarına tapan topluluklar bulunduğunu anlatıyor. Anlattıklarının belki de en ilginci Volga ile Ural dağları arasında yaşayan Başkırtların komşularından, Türklerin en kötüleri'' diye nitelendirdiği topluluktaki yaygın inançtır. (ibn Fadlan, agy, s.31) Buradan da antik Grek ve Roma dönemleri Ege-Akdeniz dünyasında yaygın olan Priapos-Phallos kültü benzerinin eski Türkler arasında da yaşadığını öğrenmiş oluyoruz.

Coğrafyacı Abu Dulaf'ın (941-942) Anlattıklarına Kulak Verelim
Hazar denizinin güneyinde ve doğusunda, iran'ın kuzeyinde, Ortaasya bozkır ve kentlerinde yaşayan çok sayıda Türk toplulukları Ortodoks ya da Heterodoks islamlıkla karşılaştıklarında, çok çeşitli dinlere mensuptular. Budizm, Zerdüşt-Mazdek, Manikheizm, Nestorianizm-Hristiyanlık, Musevilik'ten tutunuz, Şamanizm, Çoktanrıcılık-Doğa güçlerine inanma, Fetişizme ve Animizm'e kadar geniş inanç yelpazesi altındaydılar. Bu yelpazenin tümüyle kalkması birkaç yüzyılı alan bir süreç içinde gerçekleşti. Yani, resmi Türk tarihlerinin yazdığı gibi Türkler 10.yüzyılda toplu halde islam dinine'' girmediler.

Heterodoks islamlık, Emevi ve Abbasi Orthodoks islam yönetiminin ezeli muhalifi Ali soyundan gelenler ve yandaşları tarafından - mutasavvıflar da buna dahil - taşınmış, yerleşik ve göçebe Türk toplulukları arasında Ehlibeyt-Ali inancı, yani Alevilik olarak geniş kabul görmüştür. Bu yeni inançla karşılaştıklarında, hakan, kağan, yabgular başkanlığındaki Türk toplulukları federasyonlar halinde, öz-törelerle yaşıyorlardı.

Ortodoks islam yayılmacılığında ise, bu toplulukların özyaşamlarıyla kesin olarak çelişen bu din, baskıcı ve ezici bir unsur olarak halklara dayatıldığından, Sünni islam iki yüzyıl boyunca reddedilmiştir. Karahanlı (Hakani Türk) hanedanının 960'da Sünni islama geçişi, federasyonlardan merkezi devlet oluşturma aşamasında, Abbasi Sünni islam imparatorluğunun desteğine erkini dayatma istemiyle, halk topluluklarını, konfederasyonun diğer üyelerini ezerek egemen güç olma istemiyle üstüste düşmekteydi. Böylece Sünni islam yönetici sınıfın, Karahanlı hanedanının dini oldu. 12. yüzyılın başlarında "islamın kılıcı" unvanını alan, Büyük Selçuklular Devleti'' de aynı süreçlerden geçmişti.
Emel Esin, birçok konuya değindiği geniş makalesinde, Ortaasya Türk topluluklarının resim sanatı üzerinde durmakta ve önemli örneklemeler vermektedir. Bizi burada ilgilendiren ilk Alevi Türkler'' betimlemesidir.

Makalede, arkeolojik kazılarda ele geçirilen mezar heykelciklerinin ya da insan resimlerinin ve minyatürlerdeki figürlerin ortaya koyduğu tiplemeler, 10. yüzyıl Arap gezgini Abu Dulaf'ın bazı bölgelerde karşılaşıp, tasvir ettiği Alevi toplulukların giyim-kuşam ve görünümleriyle karşılaştırılmakta, diğer çağdaş Arap tarihçilerin verdikleri özgün bilgiler özetlenmektedir. Veriler, yalnız sözlük değil bugünkü anlamıyla ilk Alevi'' Türkler, kavram ve tanımlamalarıyla birlikte, bazı gerçekleri ilk kez su yüzüne çıkarmaktadır.

Yahya bin Zeyd'den (ö.743) başlayarak Ebu Müslim yandaşları, Abbasilerin siyah rengine karşı beyaz bayrak'' altında toplanarak ayaklanmış ve Beyaz giyimliler'' ya da Müslimiyye'' adıyla heterodoks islam (Alevi) toplulukları olarak oldukça güçlenmişlerdir. Makdısi'ye göre, onun adlandırmasıyla bütün Transoksian'ı kapsayan Hayatila ülkesinde'' çok sayıda Beyaz giyimliler'' vardı. Hayatila'da şu eyaletler bulunmaktaydı: Buhara, Usrusana, Nasaf, Kes, Sas (Taşkent), Fergana (Uzkend), ispicab (Sayram), Ilak. Bütün bu bölgelerde Müslüman Türk halkları yaşıyor ve Türk hanedanlar tarafından yönetiliyorlardı. (Emel Esin, Turcica XVII, s.11-12, dpnt.12, 13, 14)