atçalı kel mehmet efe

osmanlı köylüsünün derebeyliklere karşı direniş sembollerinden biridir. aydın ili sultanhisar ilçesine bağlı atça nahiyesinden yetişmiştir. yörük ali efe nin kankasıdır. edebi eserlerde onun kadar meşhur olmamasına rağmen ne hikmetse alakasız şekilde, otomobillerin arkasına heykelinin stickerları yapıştırılmaktadır.(hani elinde tüfeğiyle dikilen bir efe stickerı var ya hah o işte!)

Aydın yöresinde ki Osmanlıya karşı ayaklananlardan birisidir. Diğer efelerden ayrılan en temel özelliği direnişi halka yaymıştır. Ve gerilla hareketinden çok iktidara yürümeye çalışmış bir efedir. Örnek verecek olursak Çakırca'lı zaman zaman dağdan inmiş devletle anlaşmış tekrar dağa çıkmıştır. Ama halkı yürütebilme gücüne rağmen bunu kullanmamıştır.

--spoiler--
aydın dağlarında gezerim gayri
yazıldı fermanım okundu gayri
aldım martinimi çıktım dağlara
dünya bir olsa tutulmam gayri
atçalı mehmet'im bilsinler beni
yoksulun yanında görsünler beni
koyarım bu yola bu tatlı canımı
dünya bir olsa tutulmam gayri
oniki yaşımda binerdim taya
minnet etmezdim paşaya beye
bizi yaman bildirmişler devlete
dünya bir olsa tutulmam gayri
dururken önce erazil yürüdü
ol vakit dağları duman bürüdü
kahpe beyler, atçalı kel yürüdü
şol beylerde yüz yalanı seyrettim
devirdiler vekil-harcın dizini
bitirdiler zaptiyenin işini
üç beş canın da deldiler başını
ilgıt ılgıt akan kanı seyrettim
--spoiler--

vali-i vilayet, hademe-i devlet, Atçalı Kel Memet şeklinde imzaladığı fermanlarla Osmanlı'ya 'hadi oradan' demiş, tabi sonrasında katl-i vacip görülmüştür. Aydın yöresinde özellikle eskiler arasında halen adı anılır. Ama en önemlisi memleketi Atça'daki heykelidir. Mininüsten inmek için 'Kel'in önünde ineceğim denir.

Az önce trt 1 de filmini izledim. Batı Robin Hood un 1000 filmini yaptı biz daha 1 film bile yeni yapmışız.

Aydın dağlarında gezerim gayri
Yazıldı fermanım okundu gayri
Aldım martinimi çıktım dağlara
Dünya bir olsa tutulmam gayri

Atçalı Mehmet'im bilsinler beni
Yoksulun yanında görsünler beni
Koyarım bu yola bu tatlı canımı
Dünya bir olsa tutulmam gayri

On iki yaşımda binerdim taya
Minnet etmezdim paşaya beye
Bizi yaman bildirmişler devlete
Dünya bir olsa tutulmam gayri..

***********

aydın'dan nazilli'ye giderken küçük bir kasaba vardır yol üzerinde...
atça'dır adı...
görsel

efeler diyarı olan bu kasaba, yunan işgalinde büyük zarar görmüş, yunan burayı terk ederken de komple yakmıştır.
ama cumhuriyet sonrası yeniden planlanan bu kasaba cumhuriyet döneminde yeni bir imar planıyla baştan aşağı yeniden ve muazzam bir şekilde inşa edilmiştir.
görsel

işte bu atça kasabasının bir de yiğit efe'si vardır.
kel mehmet efe...

dönem osmanlı dönemi.
sene 1829...

aydın vilayetinde osmanlı adına vergileri toplayan iki derebeyi(voyvoda) vardır.
bunlardan biri aydın ve çevresinin vergilerini toplayan cihanoğulları'dır.
diğeri ise nazilli ve çevresinin vergilerini toplayan arpazlar'dır...

arpaz derebeylerinin soyu, gedik ahmet paşa'ya dayanır.
gedik ahmet paşa, fatih sonrası taht kavgasında cem sultan taraftarı olduğu gerekçesiyle sultan 2. beyazıt tarafından boğdurulmuş, lakin sultan beyazıt, gedik ahmet paşa'nın çocuklarına iadei itibar yaparak nazilli ve çevresinde bunlara büyük topraklar vermiştir.

işte gedik ahmet paşa'nın soyundan gelen bu arpazlar da bu bölgede bir derebeylik kurmuş ve osmanlı adına vergi toplamaya başlamışlardır.

arpazlar, bugün adı esenköy olan köyde, arpazlı köyünü kurmuşlar ve burada karyalılardan kalma harpassa antik kentinin olduğu yerde kendilerine muhteşem bir şato/kale inşa etmişlerdir.
görsel

burası arpazlı konağı olarak bilinir. rodoslu taş ustaları tarafından yapılmıştır.

işte atçalı kel mehmet efe, bu arpaz köyünde doğmuştur.
babası, derebeyi arpaz ailesinin yanında ırgatlık yapmaktadır. yokluk içinde dünyaya gelen mehmet, çocuk yaşta yetim kalır. anasıyla birlikte arpazların yanında karın tokluğuna ırgatlık yapmaya devam ederler.

ne gidecek bir yerleri, ne sığınacak bir damları vardır.

bir gün annesine bağıran beyin adamına çıkışır. henüz 10 yaşındadır ve arpaz beyi tarafından dövülür mehmet. konaktan kovulur...

atça'ya gelir. burada hüseyinoğlu şerif ağa'nın yanında karın tokluğuna ırgatlığa başlar.
ağa'nın kızına sevdalanır. lakin ağanın adamları tarafından dövülerek kovulur.

çaresiz bir şekilde bir gün kahvede otururken, şerif ağa'nın kahyası kahveye gelir ve kel mehmet ile dalga geçer. kel mehmet, lafı adamın ağzına tıkar, arbede çıkar ve kel mehmet kamasıyla ağa'nın adamını yaralar...

"bundan böyle bana düzde huzur yoktur" diyerek dağa çıkar kel mehmet.

sene 1820'dir.

ırgat kel mehmet artık; "atçalı kel mehmet efe" olmuştur.

yoksulun, yetimin hakkını korumak, darda olanlara yardım etmek için çıkmıştır dağa. kendisi gibi olanlar da atçalı'ya katılırlar.
kısa sürede atçalı artık dağlarda namı dolanan bir efe olur.

sevdasını unutamaz, haber gönderir şerif ağa'ya kızını ister. fakat şerif ağa kızını vermek istemez, sırf atçalı'ya kızını vermemek için aydın'dan zengin bir damat bulur, atçalı ve adamları damadı dağa kaldırır, fidye isterler. artık atçalı başlı başına bir "güç odağı" olmuştur.

şerif ağa bu olay üzerine arpaz beyi osman'dan yardım ister. atçalı'yı öldürmek için eşkıya uzun efe ile anlaşırlar.
uzun efe, atçalı'nın peşine düşer, lakin yakalayamaz. bunun üzere uzun efe arpaz konağına giderek atçalı'nın gariban anasına işkence yapar. bunu öğrenen atçalı, arpaz konağını basar ve böylece tarihte "aydın ihtilali" olarak bilinen isyan başlamış olur...

bölgedeki tüm efeler, hatta manisa, kütahya, burdur ve denizli'deki bazı efeler dahi atçalı'ya katılırlar.
atçalı ve beraberindekiler aydın hapishanesini basarlar, buradaki arkadaşlarını kurtarırlar.

isyan iyice büyümüştür.

atçalı kel mehmet ve efeleri, derebeylerine karşı halkın koruyucusu olmuştur.
görsel

atçalı bu isyanını izmir'deki hükümet temsilcisine yazdığı şu mektupla resmileştirir;
"benim garazım fukarayı korumaktır, voyvodaların zulmünden memleketi kollamaktır..."

ve bundan sonra derebeylerinin bir hükmünün kalmadığını, derebeylerini ve onların avanesini gördüğü yerde tepeleyeceğine dair fermanlar yayınlar atçalı.

fermanlarını "vali-i vilayet, hademe-i devlet, Atçalı Kel Memet..." şeklinde imzalar.
görsel

tam 1 sene hatta daha fazla devam eden bu isyan sonrası osmanlı devleti, mısır valisinden destek isteyerek bu isyanı bastırmak için bölgeye kuvvet gönderir.
tarih 10 haziran 1830'u gösterdiğinde türk dağlarının bu en kıymetli efesi tepecik köyünde girdiği bir çatışmada şehit düşer...

kel mehmet efe, efeler destanının bir başlangıcıdır aslında.
aydın'ın, izmir'in, muğla'nın, denizli'nin, burdur'un, manisa'nın dağlarından yüzlerce namlı efe gelmiş, geçmiştir. lakin tüm bu efelerin piri olarak atçalı kel mehmet efe gösterilir.

atçalı'nın verdiği mücadele ezilen halk içindir, gariban içindir.

ve dahi kurtuluş savaşımızda kuvayi milliye'ye destek veren başta yörük ali efe olmak üzere tüm efelerimiz atçalı'nın izinden giden efelerdir...

atçalı'nın 1829'da aydın dağlarında yaktığı ateş, 10 yıl sonra tanzimat fermanı'nın ilan edilmesine sebep olmuş, osmanlı devletinde özgürlüklerin ilk adımı atılmıştır.

ha bu arada, atçalı mehmet efe'nin aşkı, sevdası vardı o ne oldu? diye merak edenler olacaktır.
atçalı isyan ateşini ilk yaktığından sonra ilk ve son aşkı fatma ile gösterişli bir düğün yapmış, başta fatma'nın babası şerif ağa olmak üzere bütün ağaları, beyleri kıskandırmıştır...

kel mehmet efe'nin hikayesi ingilizlerde, fransızlarda, amerikalılarda olsa ne filmler, ne diziler çekerler, o'nu nasıl yansıtırlardı yeni nesillere...

ama mehmet efe türk'tü, ne yazık ki onu çok az kişi tanıyor.

atçalı kel mehmet efe'nin aziz hatırası bugün atça kasabasındaki heykelinde yansıtılıyor. efe'nin hemen yaşında da can yoldaşı karabaşın heykeli mevcut;
görsel

ruhu şad olsun...

eh, yazıyı atçalı mehmet efe şiiri ile başlattık, o halde yazıyı atçalı mehmet efe için yakılan türkü ile bitirelim;

https://streamable.com/a5fclq

#tarih