bugün

Ama Atatürk de ankaraya yol yabdı tamam mı?
yabancı elçilerin rahatı için genel ev açmak.
aptülamitten geriye kalan tek şey istanbul da ki bomonti bira fabrikasıdır.
yaptırdığını derin olarak bilmem ama yaptığını bilirim müthiş bir marangozdur kendileri. Bu sağcı çomarlar yüzünden ön yargılı olmamınızı öneririm efenim.
dosta düşmana korku salan sultan, sırf anadolu'nun imarına ağırlık vermemiştir. geleceğin israil devletine de değeri biçilemeyen emekleri dokunmuştur:

1882-1903 : 1. aliyah (filistin'e ilk planlı siyonist göç dalgası)

filistin'de ilk siyonist kolonilerin kuruluşu
Rosh Pinna (1882), Zikhron Ya'akov (1882), Petah Tikva (1882), Mazkeret Batya (1883), Ness Ziona (1883), Yesud HaMa'ala (1883), Gedera (1884), Bat Shlomo (1889), Meir Shfeya (1889), Rehovot (1890), Mishmar HaYarden (1890), Hadera (1891), Ein Zeitim (1892), Motza (1894), Hartuv (1895), Metula (1896), Be'er Tuvia (1896), Bnei Yehuda (1898), Sejera (1899), Mas'ha (1901), Yavne'el (1901), Menahemia (1901), Beit Gan (1903), Atlit (1903), Giv'at Ada (1903), Kfar Saba (1904)

1902 : kudüs'te yahudi kütüphanesinin açılması

1905 : herzliya yahudi lisesi (filistin topraklarında açılan ilk yahudi lisesi)

1905 : filistin'de ilk yahudi siyasi partilerinin kuruluşu (ha-Po‘el ha-Tza'ir ve Po'alei Zion)

1906 : bezalel sanat ve tasarım akademisi (kudüs)

6 temmuz 1906 : siyonist bilu'im göçmenlerinin filistin'e ulaşmaları

1909 : filistin'de ilk yahudi mahkemesinin kuruluşu

1 nisan 1909 : tel aviv şehrinin kuruluşu

yehova bin kere razı olsun ulu hakandan.
Son yıllarda yolum nereye düşse yurtdışı dahil bir eseriyle karşılaşıyorum. Devletin çöküş döneminde dahi kız cocukları için okullar açmış, muhendishaneler açmış, ücra yerlere camiler yaptırmış, türbesi virane halde olan nice medeniyet sancaktarlarının türbelerini dahi onartmayı ihmal etmemiş, 1. Dünya savaşını öngörerek Çanakkale savunmasını çok önceden hazırlatmış, Çanakkale tabyaları dışında orduyu ve teçhizatlarını modernize etmiştir. Mekanı cennet olsun..

Ayrıca bana göre bugün Cumhuriyet ilan edildiyse kendisinin payı büyük çünkü cumhuriyet kadroları onun kurduğu okullarda yetişmiştir. Ayrıca devletin kaçınılmaz sonunu tahmin ettiğini ve boris Yeltsinin yıllar sonra Sovyetlerde yaptığı gibi ilerede oluşacak Türkiye Cumhuriyeti'nin altyapısını hazırlayan hamlelerde bulunduğunu düşünüyorum.

O tüm dünyanın düşmanlığı karşısında, zayıf düşmüş umutsuz bir hasta adamın başında Allah'ına sığınarak, elinde sigarası ve kahvesiyle dünya haritası üzerinde yıllarca stratejiler düşündü, direndi, kimi zaman bastonunu Akdeniz'e sokup Karadeniz'i karıştırdı. Bugün onu eleştirenlerin haritada yerini gosteremeyeceği coğrafyalarda haberimizin dahi olmadığı binlerce operasyon düzenletti. Örneğin nazım hikmetin dedesini Kübaya yollattığı bilinir ve o dönem üstümüze oynayan Amerika'yı uzak tutmak için orada ispanya Amerika Savaşı'nın fitilini ateşlediği söylenir.

Dünya tarihinin en sıradışı devlet adamlarından biridir, rahmetle anıyorum...
Antakya ortodoks kilisesini restore ettirmiş. Hatta girişinde teşekkür yazısı var Osmanlıca ile. Neticede kendisi türklerden ziyade ermeni, Rum ve Yahudileri severdi.
abdülhamid hanın atatürkten kat bet kat fazla hizmet yaptığını gösteren belgelerdir. acı ama çarpıcı gerçektir..
Emeğine sağlık kardeşim. Hanlar hanı olmasının sebebini uzun uzadıya iyi özetlemişsin.
harika gerçekten.
yalnız yeşilköy'e diktirdiği rus zafer anıtını eklemeyi unutmuşsun.

şu eser de muhteşem; (açılış tarihi: 1894)
görsel

bunca eseri yazıp rus zafer anıtını yazmamak...ilginç...

not: yeşilköy'deki rus zafer abidesi 93 harbinde ölen 5000 rus askeri için abdülhamid han tarafından dikilmiştir.
aynı abdülhamid han, 93 harbinde şehit olan binlerce türk asker için tek bir anıt yapmış mıdır?
dosta düşmana korku salan durumlardan biri olup türkiyeyi neredeyse yeniden inşa etmiştir. atatürk abdülhamid hanın yaptığının 10 birini yapamamıştır. alın size belge.. çoğu karakter sınırından dolayı sığmadı isteyen altta attığım linkte okuyup inceleyebilir..

Harbiye Askerî Yemekhane (1887)[11],
istanbul Selimiye Tazılar Ahırı Kışla ek binalar (1893)[12],
Beykoz Askerlik Şubesi (1894)[13],
Maltepe Cephanelik ve Barut Deposu (1897)[14],
Büyükdere Çayırı Karakolu (1900)[15],
Topkapı Sarayı
Bağdat Kasr-ı Hümayun Karakolu (1901),
Ecdadiye Köyü Karakolu (1901),
Kağıthane Karakolu (1901),
Kurbağalıdere Cephaneliği (1901),
Sarıyer Subay Misafirhanesi (1902).[16]

Edirne’de yer alan bir diğer Askerî yapılar ise;

Edirne Askerî (Merkez) Hastahanesi(1305H./1887M.)[18],

1317/1900’de inşa edilen ve 1971 yılında da Tümen binası olarak kullanılan Daire-i Münşire(Tugay Binası) (1889)[19],

Karaağaç (Timurtaş) Askerî Hastahanesi (1305H./1889M.)[20],

Edirne-Uzunköprü Askerî Karargah Binası (1892)[21] ve Askerî Depo(1321H./1903M.) bu dönemden kalan önemli eserlerdir.

Amasya’da yer alan Saraydüzü Kışlası, Mutasarrıf Mehmet Kemal Bey tarafından 1898-1900 yılları arasında inşa ettirilmiştir 1944’de harap olması neticesinde yıktırılarak yerine bugünkü orduevi yaptırılmıştır.[22]

Bu dönemde inşa edilmiş diğer askerî yapılar:

Afyon Askerî Depo[23]
Antakya Kışla[24]
Balıkesir-Gönen Askerî Depo (1900)[25]
Bayburt Askerî Depo[26]
Bursa Karakolu (1906)[27]
Bursa Askerî Depo
Bursa-Mustafakemalpaşa/Kirmastı Askerî Depo[28]
Denizli Kışla-Askerî Depo[29]
Denizli-Çal Karakol[30]
Elazığ Kışla (1882)[31]
Erzincan Evrak ve Harita Mahzeni Binası (1893)[32]
Erzincan Zabitan Dairesi (1895)[33]
Erzincan Hamidiye (Harbiye) Kışlası (1895)[34]
Geyve Askerî Depo (1900)[35]
Gümüşhane Kışla[36]
Kocaeli-Karamürsel Askerî Depo[37]
Mersin Kışlası (1896)[38]
Siirt Kışlası (1901)
Trabzon Askerî Hastahane (1883)[39] ve Hamam (1883)[40]
Van-Başkale Kışla (1880)[41]
Van’da Karakol (1900)[42]
Erzurum Merkez Askerî/Maraşal Çakmak Hastahanesi (1897).[43]
Eskişehir Eski Karagah ve Taş Depo (1900-1905)[44]
Isparta Askerî Karargah (1904)[45]
izmir-Konak Askerî istirahatgâh (1901)[46]
izmir-Konak Askerî Hastane (1890)[47]
Kırklareli Taş Tabya (1882).[48]

Askerî alanda ihtiyacın karşılanması amacıyla kurulmuş olan fabrikalar da yer almaktadır. Tophane/Şeyandir Top Fabrikası (1881), Mavzer Tüfek Fabrikası, Mermi-Fişek-Barut Fabrikası ve Ansaldo Fabrikaları genelde başkentte kurulmuş örnekler arasında sayılabilir.[49]

*** DiNi YAPILAR ***

1- Camiler

a) Yıldız/Hamidiye Camii [50]

Beşiktaş Barbaros Bulvarı’nın kuzey kesiminde, Yıldız Sarayı yolu üzerindedir. Asıl adının Hamidiye olmasına karşılık daha çok Yıldız Camii olarak bilinmektedir. Cami, II. Abdühamid’in 1877’de Yıldız Sarayı’na yerleşmesinden sonra isteği üzerine sarayın hemen yanında inşa edilir. 1882’de sözleşmesi[51] yapılan cami, 1885-86 yıllarında Serkis Balyan ve Dikran Kalfa[52] tarafından inşa edilmiştir.[53]

b) Beşiktaş Ertuğrul Camii

c) Beşiktaş Dikilitaş Camii[54]

d) Beşiktaş Orhaniye Kışlası Camii

Yapının güney cephesinde bulunan ve II. Abdülhamid’in tuğrasını taşıyan kitabesi 1303H./1887M. tarihini vermektedir.[55]

e) Beşiktaş Raif Ağa Camii

f) Kütahya Yeşil/Hamidiye Camii[56] Recep Ağa Mescidi olarakta bilinen yapı 1905-1906’da inşa edilmiştir.[57]

g) Bolu Tabaklar Camii.[58] Bolu merkez, izzet Baysal Caddesi üzerinde yer alan cami, kitabesine göre 1310-1315H./1893-1897M. tarihinde yapılmıştır.[59]

h) Balıkesir Hamidiye Camii 1898’de inşa edilen yapı, kitabeye göre 1908’de yeniden inşa edildiği ifade edilmektedir.[60]

i) izmir Salepçioğlu Camii[61]

j) Adana-Kadirli Hamidiye Camii[62]

k) Çamlıca- Bodrumi Camii. 1891 yılında Sultanın yardımı ve Şeyhülislam Ömer Lütfi Efendi’nin çabalarıyla inşa edilmiştir.[63]

l) Ümraniye/Cevher Ağa Camii. 1897 yılında Sultanın yardım ve emriyle Cevher Ağa tarafından yaptırılmıştır.[64]

m) Üsküdar Altunizade Burhaniye/II. Abdülhamid Camii. 1902’de Sultan II. Abdülhamid tarafından inşa ettirildiği giriş kapısında yer alan kitabede ifade edilmektedir.[65]

n) Büyükada Hamidiye Camii. 1892-1893 yılında Sultanın emri ile inşa edilmiştir.[66] 1893-94 istanbul depremi neticesinde yeniden inşası[67] ve 1901’de de onarımı söz konusudur.[68] 1984 yılında Adalar Belediyesi tarafından onarımı sırasında tuğralı kitabesi kaldırılmıştır.[69]

II. Abdülhamid Dönemi istanbul’da onarım gören ve onarım sonrası bu dönemin mimarî özelliklerini yansıtan, Cihangir Camii (1553 inşa/1889-90 onarım) ve II. Mahmut dönemi eseri olan Hidayet Camii’dir. (1813 inşa/1887 onarım).[70]

Beşiktaş-Akaretler Camii ve Mektep Acıbadem’de Cami[71]
Erenköy’de Cami[72]
Karaköy Camii (1903)[73]
Erenköy Zihni Paşa Camii (1902)[74]
Şişli Hamidiye/Meşrutiyet Camii (1895)
Ağaçaltı (Kireçburnu) Camii (1320H/1902M.)
Anadolu Hisarı Camii (1301H/1883M.)
Ayazağa Köyü Camii (1324H./1906M.)
Behramçavuş (Feriköy) Camii (1317H./1899M.)
Üsküdar Bülbülderesi/Fevziye Camii (1300H./1882M.)[75]
Üsküdar Cevri Usta/Kalfa Camii (1884)[76]
Ortaköy-Cavid Ağa Camii (1324H./1906M.)
Büyük Çamlıca-Çamlıca Camii (1316H./1898M.)
Feneryolu (Tuğlacıbaşı) Camii (1308H./1890M.)
Göztepe (Hulusi Efendi) Camii (1320H./1902M.)
Göztepe Camii (1294H./1877M.)
Rami-Hacı Ali Paşa (Hamidiye-Cuma) Camii (1310H./1892M.)
Haydarpaşa-Kaptan Hasan Paşa (Divittar) Camii (1300H./1883M.)
Kadıköy-Kaptan Hasan Paşa Camii (1321H./1903M.)
Kozyatağı Camii (1314H./1896M.)
Mecidiyeköy Camii (1306H./1888M.)
Suadiye Camii (1325H./1907-8M.)[77]
Rami-Tantavi Camii (1307H./1889M.)
Kızıltoprak Zühdü Paşa Camii (1301H./1883M.)[78]
Yukarı Dudullu Camii (1890)[79]

Amasya Azeriler/Şirvanlı Camii (1895)[80]
Ankara-Keskin’de Cami (1900)[81]
Ankara-Haymana Camii (1895)[82]
Artvin-Zeytinlik/Oruçlu Köyü Camii (1907)[83]
Aydın-Söke Hacı Ziya Bey Camii (1894)[84]
Balıkesir Vicdaniye Camii (1897)[85]
Balıkesir Hacı Köprübaşı/Hacı Cafer/Osmaniye Camii (1898)
Balıkesir Emin Ağa Camii (1897)
Balıkesir Hacı Sefer Ağa Camii (1905)
Balıkesir-Ayvalık Hamidiye/Minareli Camii[86]
Bilecik-Söğüt Hamidiye Camii (1903)[87]
Bilecik-Söğüt Çelebi Mehmet Camii[88]
Bilecik-Cumalı Karyesi Camii (1903)[89]
Bingöl-Genç Hamidiye Camii (1891)[90]
Bursa-Kazıklı Köyü Camii (1905)[91]
Bursa-Azeriler Camii (1887-1895)
Gemlik-Hamidiye Camii (1886)[92]
inegöl-Celce Karyesi Mescid/Mektep (1898)[93]
Beyazid Sancağı Hamidiye Camii/Mektep (1893)[94]
Ayvalık’ta Cami/Mektep (1894)[95]
izmid-Hüsniye Karyesi Camii/Mektep (1897)[96]
izmid-Maşukiye Karyesi Camii (1899)[97]
izmid-Hüseyniye Karyesi Camii (1903)[98]
Mardin Merkez Cami/Mektep (1898)[99]
Çankırı-Çerkeş Sultan Murad Han Camii (1899)[100]
Çorum Sancaktar Camii (1889)[101]
Çorum-Hıdırlık Süheyb-i Rumi Camii, Şadırvan ve Türbesi (1889)[102]
iskenderun’da Cami (1902)[103]
Biga-Kalkan Karyesi Camii (1903)[104]
Eskişehir Camii (1892)[105]
Mersin Hamidiye Camii (1898)[106]
Mersin-Silifke Hamidiye Camii (1892)[107]
Malatya Hamidiye Camii/Medrese (1893)[108]
Bolu Sultan Yıldırım Beyazıd Camii (1892)[109]
Bolu Ağda Camii (1892-94)
Yozgat-Boğazlıyan Çandır Kasabası Camii (1904)[110]
Ordu-Ünye Çaldıra Köyü Camii/Medrese (1890)[111]
Tokat’ta Camiler (1900)[112]
Tokat-Erbaa Çavuşoğlu Camii, Melikyükü ve Tepekışla Köyü Camii (1900)[113]
Tokat-Niksar Hamidiye Camii (1892)[114]
Düzce-Hendek ve Hikmetiye Köyü Camii (1900)[115]
Antakya Meydan Camii (1880)[116]
Kütahya Ulu Camii (1410/1889-1891)[117]

izmir Camileri[118] :

Akarcalı Camii (1891)
Beştepeler Mahalle Camii (1897)
Hacı Bey Camii (1889)
Konak-Hamidiye Camii (1890)
Beştepe-Horasanlı Mescidi (1894)
Kestallizade Mescidi (1888)
Güzelyalı Ma’müretü’l-Hamidiye Camii (1892-93)’dir.

Safranbolu-Kaçak (Lütfiye) Camii (1879)
Safranbolu-Mescid-Zülmiye (Hamidiye) Camii (1884)[119]
Konya-Ereğli Kutuören Köyü Camii (1897)
Siirt Sultan Mahmud Türbesi Camii (1891)
Trabzon Askerî Camii/Mescidi (1883)[120]
Trabzon-Boztepe Ahi Evren Dede Camii ve Türbesi (1890)[121]
Amasra Fevkani iskele Camii (1890)[122]

2- Türbeler

a) Beşiktaş Şeyh Zafir Türbe-Çeşme-Kitaplığı Beşiktaş Serencebey’de Ertuğrul Camii arazisi üzerinde bulunmaktadır. II.
Abdülhamid tarafından Mimar Raimondo d’Aronco’ya yaptırılan türbe 1904-1905 yılında tamamlanmıştır.[124]
Türbe, Kitaplık ve Çeşme[125] yapı üçlüsü birlikte yer almaktadır.

Şeyh Muhammed Zafir, Trablusgarp Derne yakınlarında Mısra kasabasından Sultan tarafından istanbul’a çağrılmış olup Şazeli tarikatının başıdır.[126] II. Abdülhamid tarafından Ertuğrul Camii ve civarına yerleştirilerek Hamidiye, Orhaniye, Ertuğrul camilerinin vakıfları bu dergaha bağlanarak gelir kaynağı da sağlanmıştır.

b) Cağaloğlu Mahmud Nedim Paşa Türbesi

Ankara-Şeyhler Şeyh Ali Semerkandi Türbesi
Ankara Taceddin Veli Türbesi
Bilecik-Merkez Şeyh Edebali Türbesi (1898)[129]
Bilecik-Söğüt Ertuğrulgazi Türbesi (1757 ve 1886)[130]
Bolu-Göynük Akşemseddin, Emir Sekini/Ömer Sikkin Türbesi
Bolu Aşağı Tekke Türbesi (1884)[131]
Bitlis Şeyh Muhammed Efendi Türbesi, Hoca Hasan Türbe ve Zaviyesi (1882) ve Küfrevi Türbesi ve Zaviyesi (1898)[132]
Çanakkale-Gelibolu Zeynel Arabi Türbesi
Çanakkale-Bolayır Gazi Süleyman Paşa Türbesi
Çorum-Hıdırlık Mevki Süheybi Rumi Türbesi
Edirne Gazi Mihal Türbesi ve Edirne Eserleri (1900) (189 cami ve mescit, 22 tekke ve zaviye, 22 imam ikameti için ev, 1 hamam, 4 dükkan, 6 değirmen, 8 sebil, 27 medrese, 16 mektep, 1 kütüphane, 27 suyolu, 6 köprü, 4 bedesten, 15 imaret inşa ve tamir edilmiştir.)[133]
Erzincan Tercan Mama Hatun Türbesi
Kütahya-Domaniç Çarşamba Köyü Haymeana Türbesi (1892)
Tarsus Danyal Peygamber Türbesi
Trabzon-Boztepe Ahi Evren Dede Türbesi (1890)[134]
Mardin Şeyhhamid Türbesi (1880-81)[135]
Kayseri Zeynel Abidin Türbesi (1885)[136]
Akşehir Nasrettin Hoca Türbesi (1906).[137]

*** EĞiTiM-KÜLTÜR YAPILARI ***

Sultan Ikinci Abdülhamid dönemde açılan eğitim kurumları; mekteb-i ibtidaiyye, rüştiye, idâdîler, sultanîler ve darülfünun bugünkü modern anlamdaki ilk, orta, lise ve üniversite eşdeğerliliği olan okullardır. Dönemin zor şartlarına rağmen açılan resmi okulların sayısı 15.000’e yaklaşmıştır.[141]

Bu okulların öğretmen açığını kapatmak amacıyla istanbul Muallim Mektebi gibi öğretmen yetiştiren okullar açılmıştır.

Üniversite eğitimi için ilk defa 1869’da özgün anlamda Darülfünun açılmış 1873’lere kadar eğitimini sürdürmüştür. Belirli zaman aralıklarıyla açılıp kapanan Darülfünun, II. Abdülhamid’in 25. cülus yıldönümünde kalıcı olarak açılır[142] ve 1933’de istanbul Üniversitesi’ne dönüşür. Mülkiye Mektebi, Hukuk Mektebi, Ticaret Mektebi, Sanayi-i Nefise gibi örneklerini çoğaltabileceğimiz okullar günümüz modern eğitim kurumlarının temelini oluşturur.

1) Medreseler

Bu dönem medreselerinden bazıları şunlardır:

Bursa Muallim Medresesi/Mektebi ibtidaisi (1906)[143]
Kayseri-Develi Şıhlı Kasabası Hamidiye Medresesi (1891-92)[144]
Amasya’da Saraçhane Medresesi (1882), Mehmed Bey Medresesi (1890) ve Sofular Medresesi (1892)[145]
Çankırı’da Hamidiye Medresesi (1906)[146]
ve Buğday Pazarı Medresesi (1891)[147]
Ürgüp Mehmet Şakir Medresesi (1899)[148]
Çorum iskilip Hamidiye ve Osmaniye Medreseleri (1892)[149]
Samsun Süleyman Paşa Medresesi (1904).[150]

2) Mektepler

a) idadiler

Abdülhamid Dönemi’nde Türkiye’de açılan idâdîler şunlardır[151] :

Adana (inşa 1885), Ankara (inşa 1884), Balıkesir (inşa 1885), Bursa (inşa 1888-89), izmir (inşa 1887), Konya (inşa 1889), Kütahya (inşa 1892), Diyarbakır (inşa 1891-92), Sivas (inşa 1892), Trabzon (inşa 1884-85), Amasya (inşa 1895), Bilecik-Söğüt (inşa 1903), Yozgat (inşa 1909), Çanakkale (inşa 1892), Çankırı (inşa 1891-93), Elazığ (inşa 1886), istanbul-Çatalca (inşa 1894), izmit (inşa 1887), Manisa (inşa 1887), Mardin (inşa 1902) ve Aydın (açılış 1891), Antalya (açılış 1898), Bilecik (açılış 1906-07), Erzurum (açılış 1889), Kayseri (açılış 1893) Niğde (açılış 1902).

Bolu (inşa 1884-5/çevrilme 1888), Edirne (inşa 1882/çevrilme 1891), Kastamonu (inşa 1885), Kırşehir (inşa 1890/çevrilme 1894), Burdur (çevrilme 1906), Kırklareli (çevrilme 1892), Maraş (çevrilme 1902), Samsun (çevrilme 1892) ve Tokat (çevrilme 1902) rüştiye olarak inşasına karar ve izin verilen şehirlerdir.

Denizli (açılış 1874/çevrilme 1892), Isparta (açılış 1861/çevrilme 1902) ve Sinop (açılış 1871/çevrilme 1893) idâdîleri dönem öncesi örneklerdir.

Bu örnekler rüştiye iken idâdîye çevrilmesi söz konusudur.

Çorum (1897’de ilk inşasında ev/1900’de çevrilme) ve istanbul-Kabataş (Aşiret Mektebi/açılış 1908) idâdîleri farklı yapılar olup sonradan idâdîye çevrilmişlerdir.

II. Abdülhamid döneminde, idâdî olarak inşa edilen 20, açılışı yapılan 6; rüştiye olarak inşa edilip idâdîye çevrilen 5, inşa tarihi bilinmeyip idâdîye çevrilen 5; erken örnekli rüştiye olarak açılıp idâdîye çevrilen 3 ve farklı yapı tipinde olup idâdîye dönüştürülen 2 idâdî olduğu ortaya çıkar.[152]

I- ilk inşasında “idâdî” Olarak Açılan Okullar:

1- Adana idâdîsi

1883-84 tarihinde Adana Valisi Abidin Paşa tarafından Seyhan nehri kenarında askerî idadî olmak üzere başlattığı bina 1885’te tamamlanmıştır. Giriş kapısında yer alan kitabenin ikinci kısmında;

“Bulunabilen bazı karşılıklardan maada vilâyet ahâlisinin muaveneti külliyei naktiyesile işbu binayı âli mektebi rüşdii askerî namına inşa olunmuştur” ibaresi yer alır.
[153]

Maarif Nezaretinin emriyle bina, dört sınıflı rüştiye mezunlarını almak suretiyle beş sınıflı gündüzlü “Mülkî idadî” olarak açılmıştır. [154] 1900’de beş sınıftan yedi sınıfa çıkarılmış ve yatılı kısım ilâve edilmiştir. 1885’te rüştiye mezunlarını almak üzere sivil beş senelik idâdî olarak açılmıştır. Daha sonra yedi senelik idâdî hâline gelmiştir. Sultanî ve Erkek Lisesi olduktan sonra 1934’te kız lisesine verilmiştir.

Adana Kız Lisesi olarak bilinen yapı günümüzde deprem nedeniyle kullanılmamaktadır. Yapı, halen il Milli Eğitim Müdürlüğüne ait bir bina olarak gözükmektedir.[155]

2- Ankara idâdîsi

1884 yılında Vali Sırrı Paşa döneminde asıl binanın temeli atılır. 1887’de tamamlanarak 1888 yılında beş senelik idâdî hâlinde, 300-350 öğrenci kapasitesiyle eğitime başlar.[156] Ankara idâdîsi, “Taş Mektep” olarak da adlandırılır.[157]

3- Antalya idâdîsi

1898’de Antalya’da beş sınıflı “idâdî” adı ile bir mektep açılır. Aynı yıl beş sınıf oluşturulamayınca dört sınıf açılır. 1899’da bu dört sınıfa bir sınıf ilâve edilip beşinci bir sınıf açılarak tam devreli “liva idâdîsi” şeklini almıştır.[158] 1902’de tamir olmuştur.[159] 1904’de altı yıllık idadî hâlinde eğitime devam eder. 1905’de altıncı sınıf kaldırılarak önceki gibi beş senelik liva idâdîsi hâline dönüştürülerek 1914 yılına kadar bu durum devam etmiştir. 1916 yılında “Sultanî” olmuştur.[160]

Cumhuriyet Dönemi, 1925-26’da “orta mektep” unvanını almıştır. 1926-27 “karma orta mektep” unvanını almıştır. 1933 lise unvanını almıştır. Günümüzde Antalya Lisesi olarak işlevini sürdürmektedir.

4- Aydın idâdîsi

1891 Yılında “idâdî” adı ile açılan okulun 200-250 öğrenci kapasitesi sahip bir şekilde inşa edilmiştir. 1927-28 yılında yatılı “Sanayi idâdîsi”’ne dönüştürülür.[161]

5- Balıkesir idâdîsi

1885’de inşa edilmiştir.[162] 1898 depreminde yıkılmıştır. 1902’de onarım görerek tekrar eğitime açılır. Osmanlıca onarım kitabe transkripsiyonu şu şekildedir:

“Hareket-i arzdan rahnedar olan işbu idâdî-i Mülki es-Sultan el Gazi Abdülhamid-i Sani efendimiz hazretlerinin ahd-i
hilafetpenahilerinde îmar olunmuştur. Tarih-i inşa 1312 Tarih-i tamir 1318.”[163]

1913 yılına kadar değişik binalarda beş ve yedi sınıflı olmak üzere eğitime devam etmiştir. Balkan Savaşı döneminde, Selanik Sultanîsi, Balıkesir’e nakledilerek eğitime burada devam edilmiştir. Sultanî oluşundan 1919 yılına kadar yatılı olarak devam eden okul, 1919-20 ders yılından itibaren gündüzlü ve dokuz sınıflı oluyor. 1921’den 1932 yılına kadar Darülmuallimin olarak hizmet görür. 1933’te ortaokul, 1936’da Balıkesir Lisesi olan yapı günümüzde Balıkesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi olarak işlevini sürdürmektedir.

6- Bursa idâdîsi

1886 yılında Bursa’nın Velişemsettin Mahallesinde Akif Paşa Konağı’da “Mülkiye idâdîsi” adı ile iki sınıf olarak açılmıştır.[164] 5.12.1887’de Bakanlar Kurulu’nca inşaat kararı alınmıştır.[165] 1888’de asıl binanın temel atma merasimi yapılmıştır. Okula devlet tarafından 297.870 kuruş bütçe ayrılmıştır. Asıl binanın mimarî birimi olan lâboratuar, yatakhane, yemekhane, teneffüshane bölümleri 1903-1906 yılları arasında ve hamam 1911 senesinde ikmal olunur.[166] 1910-11 ders yılında mektebi sultanî ve 1923-24 ders yılında da lise unvanını almıştır.

Halen Bursa Erkek Lisesi olarak hizmet vermektedir.

7- Diyarbakır idâdîsi

1891-92’de Hacı Hasan Paşa tarafından inşa ettirilmiştir.[167] Yapının kuruluşuyla ilgili kayıt, 1316 Maarif salnamesinde yer almaktadır.[168] 1905’te onarım görmüştür.[169] 1892’den 1898’e kadar beş sınıflı idâdî, 1898’den 1903’e kadar
yedi sınıflı idâdî, 1903’ten 1910’a kadar beş sınıflı idâdî, 1910’dan 1913’e kadar yedi sınıflı idâdî, 1913’ten 1915’e kadar tam devreli Sultanî, 1915’ten 1921’e kadar bir devreli Sultanî, 1921’den 1925’e kadar tam devreli lise, 1925’ten 1933’e kadar orta mektep, 1933’ten itibaren de tam devreli lise açılmıştır.[170]

Yapı günümüzde il Milli Eğitim Müdürlüğü idari Binası olarak kullanılmaktadır.

8- Erzurum idâdîsi

1889’da beş sınıflı bir idâdî açılmıştır.[171] 1892’de yeniden inşa edilip 1900’de onarım görür.[172] Erzurum idâdîsi 1893-94’de ilk mezunlarını vermiştir. 1895-96 yılından itibaren tam teşekküllü olarak kurulan yedi senelik idâdî 1913 yılına kadar devam etmiş, bu yıldan itibaren 12 yıllık Sultanîye çevrilmiştir. I. Dünya Savaşı sırasında hastahane olarak kullanılmıştır.

9- izmir idâdîsi

izmir idâdîsi 1887’de inşa edilir. Beş senelik idadî olarak eğitim görür. 1889’da ilk mezunlarını vermiştir. 1890’da yedi sınıflı olmuş ve 1910’da Sultanîye çevrilmiştir.

10- Kabataş idâdîsi

1908’de II. Abdülhamid’in fermanıyla, Kabataş’ta Aşiret Mektebi olarak kullanılan binada[173], Hasan Tahsin Bey yönetiminde, yedi senelik idadî hâlinde açılmıştır. 1909’da eğitime başlar. 1907-1908 ders yılında ilk mezunlarını vermiştir. 1912’de Sultanî’ye çevrilmiştir. 1919’da yatılı olmuştur. 1923-1924 yılından itibaren okulun adı Kabataş Erkek Lisesi olmuştur.

Günümüzde Feriye Sarayları olarak bilinen binada eğitim devam etmektedir.[174]

11- Kayseri idâdîsi

1893 yılında “Mektebi Mülki idâdîsi” olarak kurulmuş ve 1897-1898’de ilk mezun vermiştir. 1903’de idâdî altı sınıfa çıkarılmış ve aynı yıl birinci katı hazırlanan şimdiki binasına taşınmıştır. 1906’da onarım görmüştür.[175] 1921 senesinde Ankara Sultanîsi ile birleştirilmiş ve on iki senelik yatılı Sultanî olmuştur. 1927 senesinde Maarif Vekâletince Cizvitlerden satın alınan iki parça bina mektebe dahil edilmiştir.[176]

Günümüzde Kiçikapı semtinde Kayseri Lisesi olarak hizmet vermektedir.[177]

12- Konya idâdîsi

1889 tarihinde, Konya Valisi Esat Paşa tarafından Darulmuallimin olarak, Selçuklu dönemi inşa edilen Nizamiye Medresesinin bulunduğu arsa üzerine, inşa edilmiş ve “idadî” adı ile açılmıştır.[178] idâdî, dördü idadî üçü rüştiye olmak üzere yedi sınıftan meydana gelip yedi senelik idadî olarak eğitim vermiştir.[179] 1891’de Gureba Hastahanesi olarak yaptırılan binaya taşınmıştır.[180] 1893 yılında, Isparta, Burdur, Niğde ve Antalya çevresinden gelen öğrenciyi barındırabilmek amacıyla yatılıya çevrilir. 1898’de yeniden inşa edilir.[181] 1904’de binaya, salon, yemekhane ve depo yapılmıştır. Dönemin Valisi Ferit Paşa 1906’da ikinci ve üçüncü katını yaptırarak genişletmiştir. 1913-14’de 10 dershane, kütüphane, müdür ve öğretmen odalarını içeren birimler eklenip genişletilerek 12 sınıflı Sultanîye çevrilmiştir.

Cumhuriyet döneminde Konya Erkek Lisesi adını alır.

13- Kütahya idâdîsi

1884 yılında Mutasarrıf Tevfik Paşa’nın girişimleri sonucunda 1889’da “idadi Mülki” olarak temeli atılmıştır. Hacı Yusuf adındaki şahıs okulun yapılmasında büyük katkıları olmuştur. Hükümetçe 1000 lira kadar bir yardım yapılmış ve binanın inşaatı 1892 yılı içinde bitmiştir. 1892-1893 ders yılında “Liva idâdîsi” olarak açılmıştır.[182] 1913-1914 ders yılından itibaren Ziraat idâdîsi şeklini almış ve 1917-1918’de Sultanîye çevrilmiştir. Kurtuluş Savaşı döneminde Alay Kumandanlığı ve Askerî Hastahane olarak kullanılmıştır. 1933’de bir yangınla, binanın ahşap kısmı tamamen yanmış,
yalnız yontma taştan yapılma kalın dış duvarları kalmıştır. 52 bin liralık ödenekle yanan binanın betonarme olarak tamirine, yeniden inşasına girişilmiştir. 1938 de asıl binasına taşınabilmiştir.

Bugün Kütahya Lisesi olarak hizmet vermektedir.

14- Sivas idâdîsi

1890 yıllarında Vali Sırrı Paşa ve Hâlil Rifat Paşa, gündüzlü idâdî olmak üzere temellerini atmıştır.[183] 1892 tarihinde Mazlum Paşazade Mehmed Memduh Bey zamanında bitirilmiştir.

Bugün Kongre Binası olan yapıda sergilenen kitabesinde;

“Şevketlü Gazi Abdülhamid Han-ı Sani Hazretlerinin zaman-ı Saltanatlarında rütbe-i bala ricalinden Mazlum Paşa-zade Mehmed Memduh Beg Efendi’nin Sivas Vilayeti Valililiğinde işbu Mekteb-i i’dadi-i Mülki inşa olundu. 12 Rebiül-evvel sene 1310, Mahmud Edib-i Sivasi” ibaresi yer almaktadır.[184]

1912-13’de bina tamir görmüş olup saçaklar düzeltilmiştir. 1930 yılında okulun arka bahçesinin yer aldığı bölümde cadde nedeniyle mutfak, kiler ve hamamla yine bu kısımda bulunan kale duvarı yıkılmıştır. Yıkılan bu birimlerin yerine binanın batı cephesinde yer alan mescit ve bir ev istimlâk edilerek yeni inşaat yapılmıştır. 1933’de bir pansiyon binası oluşturulmuştur.

15- Trabzon idâdîsi

1884’de Vali Sırrı Paşa döneminde inşa edilmiştir.[185] Aynı yıl içinde “Mülki idâdî” olarak eğitime başlar. 1892-93’de ilk mezunlarını verir. 1909-10 da Sultanî adını alır. 1934’de binanın eskimesi nedeniyle Muallim Mektebi olan şimdiki lise binasına nakledilir.[186]

16- Yozgat idâdîsi

Halkın yardımları sonucu 1909’da inşası tamamlanır.[187] Balkan Savaşı döneminde Manastır Sultanîsi bu binaya nakledilir. 1924’de ortaokula dönüştürülür.

Günümüzde de Yozgat Lisesi olarak işlevini sürdürmektedir.

17- Amasya idâdîsi

1895-1897 yılında Beyler Sarayı (Pirler Parkı)’nın bulunduğu yerde idâdî olarak inşa edilmiştir.[188]
ilk yıl, üç sınıf teşekkül etmiş, ilk mezununu 1897’de vermiştir. 1914’de maarif idaresine ait olan binaya taşınmış, eski okul binası askerîyeye devredilmiştir. 1914 martına kadar askerî hastahane olarak kalmış bu tarihte tekrar okul hâline dönüştürülmüştür. 1916’da Sultanîye çevrilmiştir. 1925 senesinde ortaokul yapılmıştır.[189] 1939 yılındaki deprem sonrası harap olan yapı yıktırılmıştır.

18- Bilecik idâdîsi

1906-1907’de idâdî olarak açılır. 1916-17’de ortadan kaldırılır. 1932-33’de ortaokul olur.[190]

19- Bilecik-Söğüt idâdîsi

1903 yılında II. Abdülhamid tarafından yaptırılmıştır. Giriş kapısında Sultanın tuğrası yer alır. Bugün Ertuğrul Gazi ilkokulu olarak hizmet vermektedir.[191]

20- Çanakkale idâdîsi

1892 yılında Mutasarrıf Ziver Bey tarafından idâdî olarak yapılmıştır. I. Dünya Savaşına kadar idâdî olan yapı bu dönemden sonra Sultanîye çevrilmiştir.

1924’te orta okul olmuştur.

21- Çankırı idâdîsi

Çankırı, Kastamonu iline bağlı bir sancak iken Kastamonu Valisi Abdurrahman Paşa, Çankırı Mutasarrıfı Tahir Bey’e bir idâdî Mektebi yaptırmasını emredip Çankırı’ya gelerek 1302H./1886M.’de temelini atar. Yapı, idâdî Mektebi adı ile başlanmış ve bitirilmiştir. Binanın kâgir kısımları bitince üç yıl süresince inşa durmuştur. Ahşap kısmın inşasına 1891 tarihinde başlanmış ve 1893’de Mutasarrıf Abdülgani Paşa döneminde bitirilerek eğitime başlamıştır.[192]

31 Ağustos 1925’de M. Kemal Atatürk’ün Şapka inkılabı nedeniyle Çankırı’yı ziyareti sırasında bu binada kalır. Milli Eğitim Müdürlüğüne bağlı birimler olarak çeşitli dönemlerde hizmet veren yapı, 1995’ten bu yana Anadolu Güzel Sanatlar Lisesi binası olarak hizmet vermektedir.

22- Elazığ idâdîsi

1885-1886 yılında Mekteb-i idâdî-i Hamidiye-i Mülkiye-i Şahane[193] adı ile Harput-Elazığ arasında Hüseynik köyü, Aslanpınarı denilen yerde, devlet bütçesinden, kâgir bir idâdî binası yapılmıştır.[194] 1911’de Sultanîye çevrilmiştir. 1917-18 yılı binanın darlığı nedeniyle mektep Almanlardan kalma yarı kâgir yarı ahşap bir binaya ve 1920-22 yılında Hacı Kerimin evine nakledilmiştir.[195]

Günümüzde 8. Kolordu Merkez Komutanlığı Karargâh Binası olarak kullanılmaktadır.[196]

23- istanbul-Çatalca idâdîsi

idâdî inşasına 1892 tarihinde başlanmış 1894’de tamamlanmış ve açılmıştır. Balkan Savaşı sırasında tahrip edilen yapı, 1914 tarihinde yeniden tamir edilerek eğitime devam etmiştir.

1932-33’te orta okul olarak düzenlenmiştir. Giriş kapısı üzerinde yer alan, muhtemelen inşa yılı ve usta adının zikredildiği kitabede, “Cevad 310” ibaresi yer alır. [197]

24- izmit idâdîsi

idâdînîn temelleri, Maarif Nezaretinin emriyle gönderilen plânlara göre, 1884 yılında atılmıştır. 1887’de resmi açılışı yapılmıştır.[198] 1888’de idâdî adını alır. 1913 senesinde sultanîye çevrilir. I. Dünya Savaşı sırasında hastahane olmuştur. 1922’de ortaokul olarak açılmıştır. 1931 yılında Maarif Vekâletince verilen 10 bin lira ödenekle bina, dönem özelliklerine göre, tamir edilmiş ve tekrar ortaokul olarak açılmıştır. 1956-57’de konser salonu olarak işlev görür.[199]

Günümüzde, Veli Ahmet Mahallesi inönü Caddesi üzerinde Gazi Lisesi olarak kullanılan yapı, deprem sonucu yıkılmıştır. Sadece giriş cephesinden bir bölüm kalmıştır. Yapı il Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından açılan ihale sonucu yeniden inşa edilecektir.

25- Manisa idâdîsi

1886 tarihinde idadî adı ile temeli atılan bina, 1887’de bitirilmiştir ve resmi açılışı yapılarak eğitime başlamıştır.[200] Üç sınıf rüştiye ve iki sınıf idadî olmak üzere beş senelik Sancak idâdîsi hâlinde oluşturulmuştur. 1899-1909’da onarım görmüştür.[201] 1916 senesinde Sultanî olmuştur. 1923’te liseye dönüştürülmesine rağmen bir devreli eğitim vermesi nedeniyle muhtelit (karma) ortaokul hâline dönüşür. 1945’te kesin olarak lise olur ve 1958’deki yangınla tahrip olup okula ait kayıtlarda yok olunca aynı yıl yapı yıktırılır. 1967’de Şehitler ilkokulu olarak kullanılmaya başlanır.

Günümüzde mevcut yerinde Şehitler ilköğretim Okulu olarak modern binada hizmet vermektedir. Yapıdan günümüze sadece eski fotoğrafları kalmıştır.[202]

26- Mardin idâdîsi

1901’de Diyarbakır Valisi Hâlit Paşa tarafından, Muzafferiye Medresesi yıktırılarak, halktan toplanılan paralarla idâdî inşa edilmiş ve 1902 tarihinde Mardin idâdî Mektebi adı ile açılmıştır.[203]

27- Niğde idâdîsi

1902’de beş senelik Liva idâdîsi açılmıştır.[204] Bu beş sınıfın üçü rüştî ve ikisi idâdî sınıfları idi. 1915 de yatılı sultanî hâline getirilir.[205]

28- Çorum idâdîsi

Asıl bina, 1897 yılında Mal Müdürü Rifat Bey tarafından ev olarak inşa edilir. 1900’de Malîye tarafından haczedilip maarife devredilerek idâdî olarak açılmıştır.[206]

1921-22’de hastahane olarak kullanılıp 1923 tarihinde idâdî, sultanîye çevrilmiştir. Bundan sonra bir kez tamir görmüş ve 1932-33’de Ortaokul olarak hizmet vermiştir.[207]

II- “Rüştiye” Olarak inşa Edilip “idâdî”ye Çevrilen Okullar:

1- Denizli idâdîsi

1874’de Rüştiye olarak açılmıştır. 1892’de dört sınıflı ve iki yıl sonra da beş sınıflı Liva idâdîsi şeklini almıştır.[208] Daha sonra adı “Sanat idâdîsi” olur. 1922 de Sultanî Mektebe dönüştürülür.[209]

Bina günümüzde yok olmuştur. Günümüzde mevcut yerinde Denizli Belediyesi’ne ait Oda Tiyatrosu vardır. Günümüzde yer alan Denizli Lisesi ise, 1915’te Mutasarrıf Tevfik Bey tarafından inşa edilir.[210]

2- Edirne idâdîsi

1882’de Edirne Valisi Kadri Paşa tarafından “Rüştiye” olarak açılmıştır.[211]

Giriş kapısı üzerinde yer alan kitabede:

Başvekil esbâk ebhetlü, devletlü Kadri Paşa hazretlerinin eseri mesaisi Olarak binüçyüz sene-i hicriyye-i kameriyyesinde inşa olunmuştur. 1300 ifadesi yer almaktadır.[212]

1884-1887’de Vali Hacı izzet Paşa zamanında birinci yapıya benzer ikinci bir bina inşa edilmiş ve her iki bina bir koridorla birbirine bağlanmıştır. Bu suretle meydana gelen ve “Mektebi idadî Mülkî” adını alan gündüzlü okul, 1892’de yatılıya çevrilmiştir. 1909’da Sultanî olur.[213]

1923-25’de bugünkü liseye dönüştürülür.

3- Kastamonu idâdîsi

Dönemin Kastamonu Valisi Abdurrahman Nurettin Paşa, 1302H./1885M. yılında, Vilayet idare Meclisince oluşturulan komisyon tarafından Mekteb-i idadi şartlarına uygun bir okul yapımına karar verilerek temel atma töreni yapılır.[214] 1887 Eylül ayında resmi açılışı yapılır.[215]

Bina için hükümet tarafından 8.500 Osmanlı Lirası harcanmıştır. Yapı, elli yatılı talebeyi alabilecek şekilde inşa edilmiştir.[216] Okulun orijinal planı Topkapı Sarayı Arşivinde 9474 no ile kayıtlı bulunmaktadır.[217] 1887’de okul iki sınıf, 1888’de üç ve 1891-1892’de sınıfların adedi beşe çıkarılmış ve okul yatılı olmuştur. Aynı yıl içerisinde eğitim yedi yıla çıkarılarak okul ilk mezunlarını vermiştir. 1908’de Mektebi Sultanî olmuştur. 1923’te liseye çevrilmiştir. 1927’de Kültür Bakanlığı tarafından genişletilmesi uygun görülerek yeniden inşaatı uygun görüldü. On sınıflı, lâboratuar, yatakhane, jimnastik salonunu içeren yeni birimlerin temeli 29 eylül 1937’de atılmıştır.

Günümüzde, Defterdarlık binası olarak son zamanlara kadar kullanılan bina, il Milli Eğitim Müdürlüğüne devredilmiş olup tadilat yapılmaktadır.

4- Samsun idâdîsi

1892’de Mutasarrıf Cavit Bey döneminde, mevcut rüştiye beş sınıflık liva idâdîsine dönüştürülmüştür. 1912’de Samsun Lisesi olarak adlandırılan binanın inşasına başlanmış ve 1912-1913’de “Ticaret idâdîsi”ne çevrilmiştir. 1914’te Sultanîye dönüştürülmüştür. I. Dünya Savaşı sırasında hastahaneye çevrilmiştir.[218]

5- Bolu idâdîsi

1884’de Bolu Mutasarrıfı ismail Kemal Bey tarafından temeli atılan bina 1886’da rüştiye olarak açılmıştır.[219] iki katlı ve kâgir olarak inşa edilen yapı Hisartepe mevkiinde bulunmasından dolayı “Hisar Mektebi” olarak da anılır. 1887’de açılışı yapılan ve eğitime başlayan bina bu tarihte henüz idadî değildir. ilk idadî sınıfı, 1888’de açılmıştır. 1892-1893 ders yılından başlayarak beş sınıflı idadî hâline gelmiştir. 1911’de çıkan bir yangınla binanın, çatısı ve ahşap kısımları yanmıştır. 1913-14’de üzerine bir kat ilave ile yenilenmiştir. Bina üç katlı bir hale dönüşüp aynı yıl Sultanîye çevrilerek yatılı olmuştur.[220]

6- Burdur idâdîsi

1906 yılında mevcut bulunan üç sınıflı rüştiyeye iki sınıf daha eklenerek 5 yıllık idâdîye çevrilir.

Yapı bugün Burdur ilköğretim Okulu olarak hizmet verip özgün hâlinden bir şey kalmamıştır.[221]

7- Isparta idâdîsi

Bina rüştiye olarak 1861’de açılır. 1902’de altı sınıflı liva idâdîsine dönüşür.[222]

Günümüzde il Milli Eğitim Müdürlüğü idarî binası olarak hizmet görmektedir.

8- Kırklareli idâdîsi

1892’de mevcut rüştiye mektebine iki sınıf ilâve ile ilk defa olarak beş sınıflı ve yalnız erkeklere mahsus idadî açılmıştır.

9- Kırşehir idâdîsi

1889’da Ankara Valisi Giritli Sırrı Paşa’nın girişimleriyle, Kırşehir Mutasarrıfı Saffet Paşa tarafından yaptırılmağa başlandı. 1890 tarihinde tamamlanmıştır. Mevcut rüştiye bu yeni binaya nakledilmiştir. 1903’te onarım görmüştür.[223]

1894 yılına kadar üç senelik rüştiye olarak kalmış ve 1894 yılında iki sınıf ilâve edilerek beş yıllık idâdî şekline dönüşmüştür. ilk mezununu 1895-96’da vermiştir.

10- Maraş idâdîsi

1902 yılına kadar Maraş’ta yer alan en büyük okul rüştiyedir. Bu tarihte altı sınıflı bir idadî açılmış ve eski rüştiye binasına yerleştirilmiştir. 1904’de bir sınıfı kaldırılmış ve beş sınıflı idadî olarak 1915’e kadar devam etmiştir. 1908’de onarım görmüş[224] ve 1919’da Darülmuallime çevrilmiştir. 1921’de Maraş Sultanîsi olmuştur. 1924’de Ortaokula dönüşür.[225]

11- Sinop idâdîsi

1871’de açılan dört sınıflı rüştiye mektebi, 1893 tarihinde ortadan kaldırılarak yerine beş senelik liva idâdîsi açılması kararlaştırılmıştır.[226]

Günümüzde il Milli Eğitim Müdürlüğüne bağlı Öğretmenevi olarak hizmet vermektedir.

12- Tokat idâdîsi

1902’de üç sınıflı rüştiye ve iki sınıflı idâdî şekline dönüşmüştür.[227]

b) Sanayi-i Nefise Mektebi

Sanayi-i Nefise Mektebinin kurulması ve bina olarak faaliyete geçirilmesinde en büyük katkı Osman Hamdi Bey’in olmuştur.[228] Okulun kuruluşundan, eğitim için gerekli personelin teminine, derslerin işleyişine kadar tüm aşamalarında etkin bir rol almıştır.[229] 1882 yılında inşa edilen yapının mimarı Alexandre Vallaury’dir. 1889-1892’de, öğrenci sayısındaki artış nedeniyle yeni sınıflar ve atölyeler eklenmiştir. 1912 Balkan Savaşı sırasında askerler tarafından kullanılan yapı 1916’da eğitim işlevini farklı bir binada sürdürerek 1917’de müze hâline dönüşmüştür.[230] istanbul Arkeoloji Müzesi bünyesinde ve aynı bahçe içerisinde yer alan yapı Eski Şark Eserleri Müzesi olarak hizmet vermektedir.[231]

c) Mekteb-i Tıbbiye-î Şahane

Yapı, Eski Kavak Bağdad Sarayı’nın bahçesi üzerinde Topkapı, Hâliç ve Marmara denizini görecek biçimde tasarlanmış ve 1902-1903 yıllarında inşa edilmiştir.[232] Mimar Alexandre Vallaury ve Raimondo d’Aronco’nun ortak çalışmasıdır.[233] 1934’de Haydarpaşa Lisesi olarak kullanılır.

Günümüzde ise Marmara Üniversitesine bağlı Fakültelerin bölümlerinin yer aldığı bina olarak işlevini sürdürmektedir.

d) Diğer Mektepler

1- Diyarbakır Sanayi ve Ticaret Mektebi

1894-1895’te Vali Hâlit Paşa tarafından Muallim Mekteb-i olarak inşa ettirilmiştir.[234] Sonrasında ziraat ve sanayinin geliştirilmesi amacıyla sanat okuluna çevrilmiştir.[235]

2- Kastamonu Sanayi Mektebi

1895’te Vali Hâlit Bey tarafından temeli atılan mektep 1897 yılında tamamlanmıştır. Hükümet meydanında bu dönemde inşa edilen sanayi mektebi günümüze gelememiştir.[236]

3- Konya-Hamidiye Sanayi Mektebi

1901 yılında Konya Valisi Avlonyalı Mehmed Ferit Paşa tarafından, Mühendis Şefik Bey’e inşa ettirilmiştir.[237] 1909’da Hukuk Fakültesi buraya taşınarak bir süre burada eğitim yapılır. 1915-1922 yıllarında mektebe yeni teknik bölümler eklenir. Gece ve gündüz eğitimi yapan okula 1924 yılından itibaren mevcudun artması sonucu yeni eklemeler yapılır. 1927 yılından itibaren Milli Eğitim Bakanlığına ait çeşitli okullar adına 1977 yılına kadar hizmet veren yapı, 1979 yılında çıkan bir yangın neticesinde büyük ölçüde harap olmuştur.[238] Yapı dört kat olarak tasarlanmış, simetrik plan düzenine sahiptir.

Günümüzde il Özel idaresi olarak kullanılmaktadır.

Bu dönemde inşa edilen ve açılan diğer mektep örnekleri ise şunlardır[239] :

izmir-Kemeraltı Hamidiye Mektebi, izmir inas Rüştiyesi (1894)[240]
izmir Hamidiye Sanayi Mektebi (1892)[241]
Tire Mektebi Rüştiyesi (1906)[242]
Konya Hamidiye Mahalle Mektebi, Konya-Çeltikçi iptidai Mektepleri
Afyon-Bolvadin Mektebi
Burdur-Ağlasun Mektep
Erzurum Sıbyan Mektebi, Erzurum Sanayi Mektebi (1902)[243]
Erzurum Mektebi iptidaisi (1892)[244]
Erzurum inas Rüştiyesi (1898)[245]
Erzincan idâdîsi (1907-8)[246]
Malatya idâdîsi (1900)[247]
Kırklareli Hamidiye Mekteb-i iptidaisi (1906)[248]
Merzifon Rüştiye Mektebi (1895)[249]
Trabzon Rüştiye ve ibtidai Mektebi (1901)[250]
Trabzon Hatuniye ibtidai Mektebi (1899)[251]
Muğla idâdîsi (1902)[252]
Urfa iptidai Mektebi (1902)[253]
izmid inas Mektebi (1904)[254]
Biga Mektebi Rüştiyesi (1908)[255]
istanbul Dar’ül Hayr-i Ali Mektebi (1903)[256]
istanbul Davutpaşa Rüştiyesi (1893)[257]
istanbul Halkalı Hamidiye Ziraat Mektebi (1881-1892)[258]
istanbul Orman ve Maadin Mektebi (1883/1900)[259]
istanbul-Kadıköy/Acıbadem Dâr’üleytam (1900)[260]
istanbul-Acıbadem Âma ve Dilsiz Mektebi (1904)[261]
istanbul-Selimiye Karma Mektep (1900)
Cihangir Mebadi-i Fuyuzat Mektebi (1900)[262]
istanbul Bidayet-i Tahsil Mektebi
Tophane Mir’at-ı Maarif Mektebi, Çiçek Pazarı Çırak Mektebi
Emir Buhari’de Mimar Sinan ibtidai Mektebi, Cerrahpaşa-Hobyar Kız Rüştiye Mektebi (1900)[263]
Tokat iptidai Mektep (1900)[264]
Adapazarı Sanayi Mektebi (1890)
Yozgat Sanayi Mektebi
Yozgat Kız Rüştiye ve Erkek ibtidai Mektebi (1900)[265]
Kastamonu Rüştiyesi[266]
Kastamonu-Küre Rüştiye Mektebi (1900)[267]
Bursa Harir Darüttalim (ipekböcekçiliği) Mektebi (1894)[268]
Bursa Hamidiye Sanayi Mektebi (1891)[269]
Bursa Hamidiye Ziraat Mektebi (1892)[270]
Bursa Mekteb-i idâdî Askerî (1890)[271]
Bursa Osmaniye Mektebi (1905)[272]
Ankara Mekteb-i Sanayi-Mevlevihane civarı ibtida-i Mekteb (1900)[273]
Ankara-Mihâliççik, Çubukabad ve Mecidiye Kazası ibtidai Mektebi (1900).[274]

3) Kütüphaneler

Abdülhamid dönemi inşa edilen tek başına kütüphane yapısına pek rastlanmaz. Bunun başlıca nedeni yapı içerisinde bir birimin kütüphane hâline getirilmiş olmasıdır. istanbul Beyazıt Kütüphanesi binası (1882-84)[275], 1889-1890 yıllarında Lütfi Bey tarafından kurulan Üsküdar Aziz Mahmud Hüdayi Kütüphanesi, 1895’te kurulan Eyüp Hüsrev Paşa Kütüphanesi ile Nevşehir-Ürgüp’te de Hüseyin Galib Efendi Kütüphane (1892)[276] örnekleri yer alır.[277]

4) Müzeler

a) istanbul Arkeoloji Müzesi

1891-1908 yılları arasında bölümler hâlinde inşa edilen Arkeoloji Müzesi, Gülhane Parkı ile Topkapı Sarayı arasında yer alır. Alexandre Vallaury tarafından projesi hazırlanan binanın cephe düzenlemesi de aynı kişi tarafından yapılır. 1891’de ilk bölüm olan binanın orta ana bölümü, 1899-1903 ve 1908’de de iki yan kanattan oluşan bölümler inşa edilmiştir.[278] Yapının inşa safhasında Vallaury, Bello ve Edhem Bey gibi mimarların adı geçmektedir.[279]

*** SiViL YAPILAR ***

1) Ticaret Yapıları

Abdülhamid döneminde, sanayi ve ticaretin geliştirilmesinde katkıda bulunacak büyük, orta ve küçük ölçekli işletmeler açılmıştır. Sanayi ve ticaretin geliştirilmesine büyük önem verilmiş ve bu noktada katkıda bulunanlar da sultan tarafından altın ve gümüş liyakat madalyasıyla onurlandırılırdı.[280]

istanbul Kapalıçarşı Evliya ve Ali Paşa Hanları (1900 açılış).[281]
Doğu Halı Şirketi, Hereke Kumaş ve Halı Bandırma, izmir (1900) ve Anadolu’nun bir çok kentinde halı fabrika ve atölyesi, Fes ve Melbusat-ı Askerîye
Darülaceze Hamidiye Fes (1904)
Beykoz Hamidiye Kağıt (1887)[282]
Küçükçekmece Kibrit (1897)
Beykoz Kundura (1884)
Diyarbakır Deri-Kundura
Konya Güherçile (1883)
Uşak Halı (1890) ve Un-Yapağı Fabrikası (1902)[283]
ve birçok yağ, un, buz, mum fabrikaları bu dönem için bilinen birkaç örnek sanayi yapıları olarak karşımıza çıkmaktadır.[284]

***

2) Saat Kuleleri

Saat ve çan kuleleri, yerleşim birimlerinin bulunduğu kentlerin görülebilen yüksek ya da merkezi yerlere, cami, saray, köşk, kilise gibi yapıların yakınında halkın toplanabileceği bir meydan gibi hâkim alanlarda inşa edilmişlerdir.

Abdülhamid dönemi saat kulesi yapımı, en yoğun şekilde ve Osmanlı topraklarının hâkim olduğu büyük kentlerde görmek mümkündür. Bu yoğunlukta, Sultanın tahta çıkışının 25. senesi nedeniyle inşa edilmiş olması büyük etkendir. Saat kuleleri genellikle saray tarafından ya da valilerce yaptırılırdı. Osmanlı döneminde, Saat kuleleri halkın zamanını ve bilhassa namaz vakitlerini öğrenmeleri için inşa edilmiştir. Bazı saat kulelerinde bulunan çanlar sayesinde şehirde çıkan yangınların duyurulmasının amaçlandığı da görülmüştür (Çanakkale Saat Kulesi örneği gibi).

Bundan başka meteoroloji olayları hakkında bilgi edinmek için barometre, rüzgar gülü gibi araçlar konulmuştur (Dolmabahçe ve Kayseri Saat Kulesi örneği gibi).

1- Adana Saat Kulesi

2- Ankara Saat Kulesi

Ankara Kalesi Hisar kapısı üzerinde yer alan kulenin, üç satırlık kitabesinde şu ifade bulunmaktadır:

“Sultan-ı Zaman Hazret-i Abdülhamid Han-ı Sani asr-ı cihanbanilerinde Vali-i vel âsan-ı vilayet devletlu Sırrı Paşa’nın asâr-ı Himmet-i Ve izzetlu el Hac Süleyman Refik Efendi nezaretiyle……
işbu saat vaz kılındı, sene 1302.[285]

3- Bilecik Saat Kulesi

4- Bursa Saat Kulesi

2 Ağustos 1904 yılında Vali Reşit Mümtaz Paşa ve Belediye Reisi Mehmet Emin Bey tarafından başlatılan kule inşası, 31 Ağustos 1905 yılında tamamlanarak törenle açılmıştır.[286]

5- Çanakkale Saat Kulesi

Kulenin kaide kısmında bulunan çeşme üzerinde yer alan kitabede:

Pir Şehinşahın zülal-i himmeti eyledi reyyan mülkü milleti

-Barek Allahu hazret-i Abdülhamid oldu her ferdin medar-ı raveti

Ya ilahiseh bağışla millete iştimal etti cihane niğmeti

-Munteşir envari şavi serasker herkezin artmakta mesudiyeti

O makkarrı hemişe hayr endişenin ola her yıl ömrünün her saati

-Bunda saat var, burcunda var nazıra, çeşme var, ayine var kıldikkati

Birde afatı savaıktan masum eylemek üzre konuldu aleti

-Bahusus etti Cemil Paşa gibi bundan gayrituri çok hizmeti

Hazreti Mevla müesser eylesin nice umrana o hâli hasleti

-Hame ran ol zevkıa şükran eyle astikanın işte budur himmeti

Aleti tezyin eyleyip tarihini söyle yahu geldi eşref saati

-Sene 1313 Ketebehu Recep Yesari

ifadesi yer almaktadır.[287]

6- Çorum Saat Kulesi

Güney giriş kapısı üzerinde yer alan kitabede şu ifade mevcuttur[288] :

Şehinşah-ı zaman Abdülhamid Han-ı keremkârın

Ferman-ı kiramından Hasan Paşa-yı bihemta

Bütün evkatını vakf eyledi ihya-i hayratta

Muvvaffak eylesun her dem anı amalîne Mevla

Bu saat kulesi ez cümle hayrat-ı güzininden

Yapıldı yümn-ü evferle bu şehri eyledi ihya

Çıkup bir vakt-i eşrefde yazıldı babına tarih

Bu mikat-i celili yapdı bak Lütfi Hasan Paşa, 1312.

7- Yıldız Sarayı Saat Kulesi

Yıldız/Hamidiye Camii avlusunun köşesinde yer alan kulenin, güney kapısı ve tüm yönlerde bulunan pencere üzerlerinde yer alan kitabelerdeki ifadeye göre, 1892-1893 yılında II. Abdülhamid tarafından inşa ettirilmiştir. Kule yaklaşık 20m. yüksekliğinde, alttan üste doğru incelen kare prizmal gövdeye sahiptir. Kulenin, en üst kısmı kubbe ile örtülü olup bunun alt kısmında, doğu ve batı yönünde saat, kuzey ve güney yönünde de gül pencereler yer alır.[289]

8- Dolmabahçe Saat Kulesi

Dolmabahçe Sarayı Saltanat Kapısı ve Bezm-i Alêm Valide Sultan Camii arasında yer alan kule, Sultan II. Abdülhamid tarafından inşa ettirilmiştir. Kule, Sultanın emri ile 1890 yılında inşasına başlanılıp 1894’de de bitirilmiştir.[290] Kule, inşaatı tamamlandıktan kısa bir süre sonra 1898 yılında Padişah’ın emriyle değişikliğe uğramış, üst kısımda yer alan sütun kaldırılarak yerine termometre konmuştur. Sarf edilen yirmi iki bin beş yüz yirmi beş kuruş yirmi altı para Hazine-i Hassa tarafından ödenmiştir.

9- Şişli/Hamidiye Etfal Hastahanesi Saat Kulesi

Şişli Etfal Hastahanesinin bahçesinde yer alan kule, 1907 yılında Mimar Raimondo d’Aronco tarafından inşa edilmiştir. Kulenin biçim özelliklerinden kaynaklanan tasarım anlayışının Yıldız Çini Fabrikası gibi bir biçimlenişe sahiptir.[291] Kule, hastahanenin aksine, orjinalitesinden bir şey kaybetmeden günümüze kadar ayakta durabilmiştir.

10- izmir Saat Kulesi

Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. yıldönümü nedeniyle 1901 yılında dönemin Valisi Kamil Paşa tarafından oluşturulan bir komisyonca Mimar S. Raymond’a inşa ettirilmiştir.[292] Kule, 25m. yüksekliğinde, dört katlı ve sekizgen bir kaideye sahiptir. Beyaz mermer ve kesme taş malzemeyle yapılmıştır. Kule üzerinde, galeri ve çeşmelerde kullanılan yeşil ve pembe renkli sütunlar Marsilya’dan getirtilmiştir.[293] Kulede kitabe mevcut olmayıp gövde kısmında yer alan atnalı kemerli küçük balkonumsu, kuzey ve batı yönünde yer alan pencerelerde kabartma şeklinde II. Abdülhamid’in tuğrası yer aldığı bilinir.[294] Ancak bu tuğralar, 1927’de çıkarılmış olan ilgili kanun uyarınca kaldırılarak yerine ay-yıldız kabartması yapılmıştır.[295] Gövdenin üst kısmında dört yüzeyde de saat yer alır. Bu saatler Alman imparatoru II. Wilhelm tarafından hediye edilmiştir.[296] Kulenin çanının bulunduğu en üst kısım 1974 depreminde yıkılmış ancak 1976 yılında onarılmıştır. Bugünkü Konak Meydanında bulunan saat kulesi, kentin simgesi hâlini gelmiştir.

11- izmit (Kocaeli) Saat Kulesi

Saat Kulesi şehre hâkim bir tepe üzerinde, tren istasyonunun kuzeydoğusunda, Saray Yokuşu Heykel Mevkiinde yer almaktadır. 1901’de izmit Mutasarrıfı Musa Kazım Bey tarafından Mimar Vedat Tek’e inşa ettirilmiştir.[297] Kule giriş kapısı üzerinde de kitabe yer almaktadır. Kulenin orta kat cephelerinde II. Abdülhamid’e ait yarısı silinmiş tuğra yer alır.

12- Kastamonu Saat Kulesi

1884-1885 yıllarında Kastamonu Valisi Abdurrahman Nurettin Paşa tarafından inşa ettirilmiştir.[298] Şehre hâkim nokta olan Sarayüstü adıyla anılan tepede yer alan kule, 12m. yüksekliğinde, kesme taş malzemeden yapılmıştır.

13- Kayseri Saat Kulesi

Günümüzde şehrin merkezi olan Cumhuriyet Meydanında yer alan Kule, Muvakkithane ile birlikte, 1906 yılında Kayseri Mutasarrıfı Haydar Bey döneminde inşa edilmiştir.

14- Ladik Saat Kulesi

Kule giriş kapısı üzerinde yer alan Türkçe ifadeye göre 1889’da Ladik Kaymakamı Reşit Bey tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Şehrin merkezinde yüksek bir tepe üzerinde, minare biçiminde yer alan kulenin dört yüzünde de saat yer alır.[299]

15- Muğla Saat Kulesi

Muğla şehir merkezinde bulunan kulenin, giriş kapısı ve çeşme üzerinde yer alan ve Dede ismail Hakkı Efendi tarafından yazılan kitabesine göre, 1885 yılında Hacı Süleyman Ağa tarafından Mimar Konstantin Oğlu Filvari’ye yaptırılmıştır. Kule, kare planlı, aşağıdan yukarıya doğru küçülen beş kat şeklinde düzenlenmiştir. Kulenin yanında yine Hacı Süleyman Ağa tarafından yaptırılan çeşme yer almaktadır.[300]

16- Sivrihisar Saat Kulesi

1900 yılında Kaymakam Mahmut Bey ve Belediye Reisi Yüzügüllü Hacı Mehmet Efendi döneminde yapılmıştır.[301]

17- Sungurlu Saat Kulesi

1891’de Kaymakam Edip Bey tarafından Yozgatlı Şakir Usta’ya inşa ettirilmiştir.[302]

18- Tarsus Saat Kulesi

1895 yılında Kaymakam Ziya Bey tarafından inşa ettirilmiştir.[303]

19- Tokat Saat Kulesi

II. Abdülhamid’in, 25. cülus yıldönümü nedeniyle halkın yardımlarıyla Mutasarrıf Bekir Paşa ve Belediye Reisi Mütevellioğlu Enver Bey tarafından 1902’de inşa ettirilmiştir.[304] Şehre hâkim bir nokta olan Behzat semti ve aynı adla anılan caminin güneyindedir. Kulenin yüksekliği 33m. ve kesme taştan yapılmıştır. Kitabesi mevcut olmayıp giriş kapısı üzerinde bulunan mermer levhada sadece 1317H./1900M. tarihi vardır.[305]

20- Vezirköprü Saat Kulesi

Şehir merkezinde yer alan kulenin kapısında bulunan kitabedeki ifadeye göre, Sivas Valisi Reşit Akif Paşa döneminde Vezirköprü Kaymakamı Ahmet Reşit Efendi tarafından 1906-1908 yıllarında inşa ettirilmiştir.[306]

21- Yozgat Saat Kulesi

1908 yılında Belediye Başkanı Tevfikizade Ahmet bey tarafından Mimar Şakir Usta’ya yaptırılmıştır.[307]

22- Çankırı Saat Kulesi

Kulenin inşa tarihi ile ilgili olarak kaynaklarda ihtilaf söz konusudur.[308] Ancak dönemin gazetelerine bakıldığında, Sultanın tahta çıkışının 25. yıldönümü sebebiyle kentte bir saat kulesinin açılışı söz konusudur.[309] Kule, günümüzde çarpık kentleşmeden nasibini alarak binalar arasında sıkışıp kalmıştır.

23- Amasya-Gümüşhacıköy Saat Kulesi

1900 yılında Ali Rıza Bey tarafından inşa ettirilmiştir.[310] ilk inşasında ahşap ve kısa boylu olduğu ifade edilir. Geçen zaman içerisindeki onarımlar sonucu orjinalitesini kaybeden saat minare biçimli bir görünüm arz etmektedir.

Abdülhamid döneminde gerek Anadolu gerekse Anadolu dışında inşa edilmiş saat kulelerinden birçoğu da günümüze kadar ulaşamamıştır. Birçoğu hakkında da tarihi belge niteliğinde iz dahi kalmamıştır. Anadolu’da yer alan ve günümüze kadar ulaşamamış bu saat kulelerinden, Diyarbakır[311], Edirne[312], Erzincan Askerî Ortaokulu[313], Erzincan Evrak Mahzeni Saat Kulesi (1893)[314], Elazığ-Maden[315], Amasya-Mecitözü, Kütahya Saat Kulesini[316] sayabiliriz. Ayrıca bu dönemde, açılışı yapılan ancak ilk inşa tarihi 1827 olan Balıkesir saat kulesi de yer almaktadır.[317]

***

3) Konut Mimarisi

a) Hereke Köşkü[318]

Hereke halılarının uluslararası bir ün kazanmasından sonra Hereke’ye gelen yabancı misafirlerin barakalarda ağırlanmasının ayıp olduğu düşünülerek fabrikanın şerefi ile münasip bir köşk inşası uygun görülmüştür. 1898 yılında Alman imparatoru II. Wilhelm’in Sultan II. Abdülhamid’i ziyareti öncesinde, 1894 yılında Sultan II. Abdülhamid’in sarayında üç haftada inşa edilen Köşk, deniz yoluyla parçalar hâlinde getirilerek bir günde yerine monte edilmiştir.

b) Beyoğlu Union Française

1896 yılında Alexandre Vallaury tarafından inşa edilen yapı, yabancı elçilik misafirhanesi olarak tasarlanmıştır. Bina, Düyun-ı Umumiye’nin Fransa adına temsilcisi Askerî ataşe Mösyö Berger tarafından yaptırılmıştır.[319]

c) Beyoğlu Botter Apartmanı

Yapı, II. Abdülhamid dönemi Bahriye Nazırı Amiral Hasan Paşa’nın oğlu Mahmud Nedim Bey’e aittir. Sultan II.Abdülhamid’in terzisi Hollandalı Botter’in atölyesinin bu binada bulunmasından dolayı apartman bu isimle anılmıştır.[320]

d) Çiftehavuzlar Cemil Topuzlu Köşkü

1900’lerde Alexandre Vallaury tarafından inşa edilen köşk, II. Meşrutiyet dönemi Şehremini Doktor Cemil Topuzlu’ya aittir.[321]

e) Beşiktaş Akaret Binaları[322]

********************

*** SAĞLIK YAPILARI ***

1) Darülâceze

1895 yılında faaliyete geçen Darülâceze bir yapı kompleksidir.[323] Darülaceze, yaklaşık 75 dönüm arazi üzerinde cami, kilise, hamam, fırın, mutfak, idarî, sosyal ve kültürel mekânları barındıran 20 binadan oluşmaktadır.

Günümüzde istanbul Büyükşehir Belediyesine Bağlı olan Darülaceze, Şişli-Kağıthane arasında yer almaktadır.

2) Hastahaneler

a) Şişli Hamidiye/Etfal Hastahanesi

1898-99’de ilk çocuk hastahanesi olarak hizmete başlamıştır.[324]

b) Samsun Guraba Hastahanesi

Sultan II. Abdülhamid’in 25. cülus yıldönümü nedeniyle temeli atılan yapı Büyük Guraba Hastahanesi olarak adı geçmektedir.[325]

Millet ve Devlet Hastahaneleri olarak anılan yapı günümüzde, Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastahanesi olarak bilinmektedir. iki katlı ve kâgir bir yapıdır.[326]

c) Kastamonu Hastahanesi

1900 yılında dönemin Valisi tarafından temeli atılan ve açılan hastahane bundan sonra diğer vilayetlerde açılacak tam donanımlı hastahanelerin de öncüsü olmuştur.[327]

kaynak https://belgelerlegercekt...-eserler/#:~:text=Bolu%20(inşa%201884-5%2F,karar%20ve%20izin%20verilen%20şehirlerdir.